Экэниэмикэ

Бу суорду таһаарыы үлэтэ икки үйэ алтыһар кирбиитигэр, 2002 сылтан, саҕаламмыт. Суорт ааптардарынан Саха сиринээҕи Тыа хаһаайыстыбатын научнай чинчийэр институтун научнай үлэһиттэрэ Евдокия Вахромеева, Виктория Николаева, Вячеслав Владимиров уонна Сиртэн үүнээйини ылыы уонна селекция Сибиирдээҕи научнай чинчийэр институтун учуонайа Галина Артемова буолаллар.

48 сыл!

Суорт сүрүн ааптара өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх агронома Евдокия Вахромеева туораахтаах култууралар суортарын таһаарыыга олоҕун 48 сылын анаабыт.

Оччолорго Саха Сирин кылгас, кураан сайыныгар сөп түбэһэр суортары таһааран, сүөһү-сылгы аһылыгын базатын хаҥатар сорук күүскэ турара. Онон бастаан эбиэс селекциятынан дьарыктаммыт. Татьяна уонна Петр Васильевтары кытары эбиэс «Покровскай» диэн суордун таһаарбыттар, чопчулаан эттэххэ, кинилэр саҕалаабыттар, Евдокия Ивановна түмүктээбит. (Ити суорду хаһаайыстыбалар билигин да сөбүлээн ыһаллар). Салгыы бэйэтэ көрөн-истэн, «Покровскай-9» диэн эбиэс суордун таһаарбыт. Бу суорт тахсыыта үчүгэй, табыллыбыт сылыгар биир гектартан ортотунан 50 центнер бурдугу, 300 центнер күөх маассаны биэрэр эбит. Саҥа суорду судаарыстыбаннай сортобуой учаастактарга биэрэн, хас да сыл бэрэбиэркэлэтэр ирдэбилинэн, «Покровскай-9» суорт тургутууга Аммаҕа уонна Чита уобалаһыгар ыытыллыбыт. Аммалар үүннэрэн баран, гектартан 50 центнер туораах бурдугу хомуйаннар, бэркэ биһирээбиттэр: «Умнаһа бөҕө, сыппат, хаһыҥы тулуйар», -- диэн хайҕаабыттар. Читалар эмиэ сирбэтэхтэр, гектартан 500 центнер күөх маассаны ылбыттар. Тургутуу түмүгүнэн, «Покровскай-9» суорт РСФСР сыаналаах суортарын реестригэр киллэриллибит.

– Ол эрээри адьас идеальнай диэн ханна да суох буоллаҕа, – диир Евдокия Ивановна. – «Покровскай-9» хас да сыл үчүгэйдик үүнэн баран, биир сыл тахсыыта мөлтөөн хаалбыт этэ. Мин уонтан тахса сыл тухары үүннэрэрбэр оннук итэҕэстээҕин төрүт көрбөтөҕүм. Тахсыыта бытаарбыт биричиинэтин маннык быһаарыахха сөп: хомуллубут сиэмэ туорааҕа сытан, «сынньанан» баран «уһуктуохтаах», саҥа суорт ол кэмэ арыый уһаабыт быһыылаах. Ону эһиилигэр эмиэ ыһарга сүбэлээбитим, хата, 100 бырыһыан тахсан соһуппут этэ. Ити гынан баран, салгыы киэҥник ыһартан туттуммуттара. Билигин арай, Өлүөхүмэҕэ ыһыллар.

Ситниковскайтан саҕаламмыта

– 2002 сыллаахтан күһүҥҥү оруос селекциятыгар ылсыбыппыт. Даҕатан эттэхххэ, Саха Сиригэр бурдугу селекциялыыр үлэ 1929 сыллаахтан ыытыллыбыта. Соҕурууттан анаан-минээн эспэдииссийэ кэлэн, олохтоох хаһаайыстыбалар ыһа сылдьар суортарын үөрэппитэ. Олортон Ситников диэн киһи оруоһун талбыттара, кэлин ол суорт оройуоннанан, «Ситниковскай» диэн ааттаммыта. Бу суорт куолаһа кыра, умнаһа олус уһун, 2 миэтэрэ этэ, онон күһүөрү сытан хаалан, комбайн хомуйарыгар табыгаһа суоҕа. Инньэ гынан, саҥа суорду таһаарар сорук турбута. Кылгас умнастаах, сыппат, куолаһа бөдөҥ, күөх маассатынан өлгөм, быһата Ситниковскайы баһыйар саҥа суорду.

Санкт-Петербурга баар Сиртэн үүнээйини ылыы Бүтүн Арассыыйатааҕы институт кэллиэксийэтиттэн уонна Новосибирскайтан, Сиртэн үүнээйини ылыы уонна селекция Сибиирдээҕи научнай чинчийэр институтуттан оруос кылгас умнастаах суортарын аҕалан, төрүт буолар матырыйаалы талыыга үлэлээбиппит. Соҕурууҥҥу суортар үлүйбүттэрэ, Сибиир сорох суортара тулуктаспыттара. Дьэ, олортон бастыҥнарын, чуолаан Галина Артемова таһаарбыт гибридтэрин, Ситниковскайы кытары холбоон, түргэнник ситэр, үчүгэй үүнүүлээх гибридтэри ылбыппыт. Ити үлэҕэ 12 сылбыт барбыта. Селекция үлэтэ диэн олус ыарахан, унньуктаах үлэ, сыл аайы бааһынаҕа ыһан баран, хайдах үүнэллэрин кэтээн көрөн, хос-хос талан, чулууларыттан сиэмэ таһааран, онтон эмиэ бастыҥнарын сүүмэрдээн баран, элбэтэн, судаарыстыбаннай сортобуой тургутууга биэрэҕин. Онно үс сыл устата чинчийэннэр, «бу чахчы саҥа суорт дуу эбэтэр урукку суорт тобоҕо дуу?» диэн быһаараллар, тахсыытын, үүнүүтүн, о.д.а. ирдэнэр хаачыстыбаларын барытын көрөллөр-истэллэр.

Саҥа суорт

«Чолбон» диэн ааттаабыппыт, тымныыны үчүгэйдик тулуйар, умнаһа дьылыттан тутулуктанан, 80 сантимертан 120 сантиметрга диэри уһуур, кытаанах, сыппат, биир гектартан ортотунан 30-40 центнер бурдугу, 300 центнер күөх маассаны биэрэр кыахтаах. 2015 сыллаахха судаарыстыбаннай сортобуой учаастактарга тургутууга биэрбиппит бэрэбиэркэни үчүгэйдик ааһан, 2018 сыллаахха оройуоннаммыта. Оттон ааптарыскай патенын уонна Арассыыйа Федерациятын суортарын судаарыстыбаннай реестригэр киллэриллибитин туһунан иһитиннэриини бу саҥа тутан олоробут.

Институт туорахтаах култууралар сиэмэлэригэр уонна селекцияларыгар лабораторията билигин «Чолбон» сиэмэтин элбэтиигэ үлэлиир. Ааспыт күһүн мантан сиэмэ ылан, Хаҥалас улууһун бааһынай хаһаайыстыбатын баһылыга Евдокия Денисова Үрүҥ Бас диэн учаастакка ыспыта. Оттон быйыл ыһыахпыт диэн, Амма улууһуттан «Амматааҕы» бурдук хаһаайыстыбата үс туонна сиэмэни ылла.

Уратыта

Күһүҥҥү оруос – ураты дьикти култуура. Бааһынаҕа күһүн, ол эбэтэр атырдьах ыйын 25 күнүттэн ыһыллар, улахан тымныы түһүөр диэри үүнэн, эбии умнастары биэрэн, силиһэ бөҕөргүүр, сир тоҥноҕуна «утуйар». Саас хаар барда, салгын сылыйда даҕаны, үүнэн силигилээн тахсар. Биһиги сайыммыт кылгас, олус кураан, сиик тиийбэт. Оттон күһүн ыһыллыбыт оруос атырдьах-балаҕан ыйдарынааҕы ардахтарга түбэһэн биэрэр, саас хаар уутун туһанар уонна онно тирэҕирэн үүнэр-сайдар.

Айылҕабыт өссө биир уратытынан сайыммыт кэлиитэ түргэнэ буолар, уонча эрэ хонук дии (соҕуруу эрэгийиэннрэгэ, Европа дойдуларыгар сайын кэлиитигэр 30-40 хонук наада). Күһүҥҥү оруос ону кытары даҕаспытынан түргэнник үүнэр, бэс ыйын 15 күнүгэр номнуо куоластанар, оттон ол кэмҥэ саас ыһыллыбыт култууралар (ньэчимиэн, эбиэс, сэлиэһинэй) саҥа быган эрэр буолаллар дии?

Мин хаһаайыстыбаларга күһүҥҥү оруоһу эрдэтээҥи күөх маассаҕа анаан ыһарга сүбэлиибин. Биллэрин курдук, бэс ыйын бүтүүтүн эргин сааскы ыһыы үлэтэ бүтэр, дьэ бу кэмҥэ күһүҥҥү оруоһу хомуйан, сиилэһи уонна сенаһы бэлэмниир көдьүүстээх буолуоҕа. Ону таһынан, кыһын сылгы хаһыытыгар туһаныахха сөп, күһүн оруос ыһыллыбыт бааһынатыгар саас уулаах биэлэри ыытан кэбистэххэ, төһөлөөх абыраныа этилэрий? Онуоха оруос ыһыытын наһаа атырдьах ыйын 25 күнүгэр тиэрдибэккэ, арыый эрдэ ыытыахха сөп.

Аны буоругар төрүт талымаһа суох. Холобур, эбиэс дьылтан олус тутулуктаах, курааҥҥа, хаһыҥҥа ыллардаҕына, күөх маассаны кыайан биэрбэт буоллаҕына, «Чолбон» ити эппитим курдук, күһүҥҥү-сааскы сииги туһаммыт буолан, дьыл хаппырыыһын билиммэт. Күөх маассата химическэй састаабынан баай, элбэх сыллаах оттортон туох даҕаны итэҕэһэ суох, протеина 18 %-ҥа тиийэр. Бурдуга атырдьах ыйын саҥатыгар ситэр, инньэ гынан, бурдугунан хомуйарга ити кэмтэн быһыллар, оттон күөх маассаҕа аныыр түбэлтэҕэ эрдэ хомуйуохха сөп.

Түмүк оннугар

Үчүгэй хаачыстыбалаах ас-үөл баар эрэ буоллар, сүөһүбүт-сылгыбыт этэҥҥэ кыстыаҕа, бородууксуйа да биэриэҕэ. Күн-дьыл араас, айылҕа тугу уунарын эрэ кэтээбэккэ, бэйэбит учуонайдарбыт өрө сылларга сыралаһан таһаарбыт «Чолбон» курдук суортарын көдьүүстээхтик туһанан, үүнүүнү бааһынаттан ылан, аһылык базатын хааччыйыаҕыҥ.