Экэниэмикэ

Бэтэринээрийэ департамена эмтиир-сэрэтэр тэрээһиннэри ыытар уонна финансовай-юридическай салаалардаах. Ону таһынан, Дьокуускайга итиэннэ улуустарга судаарыстыбаннай иниспиэктэрдэр үлэлииллэр. Эмтиир-сэрэтэр, өйдөтөр-сырдатар үлэлэр тиһиктэрэ былаан быһыытынан ыытыллаллар, ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэҕэ сүөһү сыстыганнаах ыарыыта суох.

Үлэ-хамнас өссө таһаарыылаах буолуоҕун өр сыллартан соһуллан кэлбит кыһалҕалар кыаһылыыллар. Ол курдук, улуустардааҕы управлениелар материальнай-тэхиньиичэскэй хааччыллыылара мөлтөх, дьиэлэрэ-уоттара, хараастара үксэ 1970-с – 1980-с сыллардааҕы тутуулар. Күн бүгүн 355 эбийиэк баарыттан 33 %-ыгар хапытаалынай өрөмүөн эрэйиллэр, 12 %-а сөргүтүллүөн наада. Сорох управлениелар хонтуоралара киинтэн сылытыы суох буолан, маһынан оттуллар оһоҕунан олороллор. Тырааныспарынан хааччыллыы эмиэ мөлтөх туруктаах. Хамнас намыһах буолан, эдэр исписэлиистэр тыа сиригэр олохсуйан үлэлиэхтэрин баҕарбаттар. Үлэһит 32 %-а бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыт уонна тахсаары сылдьар дьоннор, 8 %-а эрэ эдэр исписэлиистэр.

Стратегия элбэҕи быһаарыаҕа

Дьэ итини туоратар сыалтан бэтэринээринэй сулууспа 2030 сылга диэри сайдыытын стратегията оҥоһуллан быйыл саас бигэргэннэ. Ол туһунан Бэтэринээрийэ департаменын салайааччы Петр Петров маннык кэпсиир:

– Стратегия барылын департамент Ил Дархан салалтатынан үлэлиир Стратегическай чинчийиилэр кииннэрин кытары оҥорбута. Стратегия өрөспүүбүлүкэ бэтэринээринэй сулууспата тыа хаһаайыстыбатын сүөһүтүгэ руонна кыылга-сүөлгэ сыстыганнаах ыарыылар турбаттарын туһугар ыытыллар үлэ сүрүн сайдар хайысхаларын быһаарар уонна бэтэринээринэй сулууспаны аныгы, аан дойду таһымнаах ирдэбилгэ эппиэттиир таһымҥа таһаарар сыаллаах. Барылы тохсунньуга өрөспүүбүлүкэ Стратегическай сэбиэтигэр көмүскээбиппит, кулун тутар бүтүүтүгэр Бырабыыталыстыбаҕа бигэргэппиппит. Билигин стратегия чэрчитинэн 2023-2027 сыллары хабар судаарыстыбаннай бырагырааманы бэлэмнии сылдьабыт.

– Петр Лукич, оччотугар туспа судаарыстыбаннай бырагырааманан үлэлиир буоллаххыт?

– Билигин бэтэринээрийэ салаатыгар бырагыраама суох буолан, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин бырагырааматынан үбүлэнэбит. Ол иһин, туспа судаарыстыбаннай бырагырааманы оҥоһуллар. Стратегияҕа ыйыллыбыт хайысхаларынан бырагыраама барылыгар 20 бырайыак киллэрилиннэ. Олортон сүрүннэрэ: хамнаһы үрдэтии (тыа хаһаайыстыбатын бүддьүөтүнэй тэрилтэлэрин орто хамнаһын таһымыгар таһааран, 2025 сылга орто хамнас 51 тыһ. солк. буолуохтаах), бэтэринээринэй управлениелар базаларын саҥардыы, тырааныспарынан хааччыйыы (көмө суһаллык оҥоһулларын туһугар массыыналар, снегоходтар, мотуордаах оҥочолор, дезинфекциялыыр тэриллэр, көһө сылдьар лабораториялар ылыллыахтаахтар) уонна бэйдиэ сылдьар ыттарга приюттары тутуу.

– Бэйдиэ сылдьар ыттары эмиэ Стратегия быһаарар дуо?

– 2020 сыллаахха 498-с нүөмэрдээх, кыылга-сүөлгэ эппиэтинэстээх буолуу туһунан федеральнай сокуон олоххо киирбитэ. Урут бэйдиэ сылдьар ыттары тутан баран, ким да ирдэспэтэҕинэ, ылбатаҕына, «утутан кэбиһиллэрэ», билигин ол бобуллар.

Саҥа федеральнай сокуон ирдэбилин толорорго биир сүрүн кыһалҕанан биһиэхэ приюттар суохтара буолар. Приют суох буоллаҕына, улуустар субвенция үбүн кыайан туһамматтар. Приют судаарыстыбаннай, муниципальнай эбэтэр чааһынай буолуон сөп. Биһиги бу боппуруоһу элбэх өттүттэн көрөн ырытан, Стратегияҕа киллэрдибит. Приюту тутарга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн хос үбүлээһин көрүллэригэр өйөбүл ылылынна, онно олоҕуран докумуон бэлэмнэнэ сылдьар.

Чииптээһин суолтата

– Эһиги иллэрээ сылтан сүөһүгэ чиип кэтэрдиитин саҕалаабыккыт. Бу туох сыаллаах үлэний?

– Итинник электроннай чииби, бииркэни кэтэрдэн, сүөһүгэ уонна кыылга-сүөлгэ маркировка оҥоһуллар. Даҕатан эттэххэ, Бэрэсидьиэн Владимир Путин тыа хаһаайыстыбатын сүөһүтүн барытын маркировкалыыр туһунан ыйааҕы ааспыт ыйга таһаарда. Хас биирдии маркировка тус (идентификациялыыр) нүөмэрдээх, ол кыылы-сүөлү учуоттуур судаарыстыбаннай систиэмэҕэ киирэр. Онно бу сүөһү ханнык быһыыны ылбыта, сааһа, боруодата, хаһаайына кимэ барыта ыйыллар. Инньэ гынан, чиип көмөтүнэн сүөһү барыта кэлим хонтуруолга ылыллар итиэннэ көмүскэллээх буолар, ол эбэтэр сүттэҕинэ биитэр ким эмит уордаҕына, тута булуллар. Көнньүнэн өлбүт сүөһү бэйдиэ быраҕылыннаҕына, хаһаайынын эмиэ ол нүөмэринэн булуллар.

Ынах сүөһүгэ бииркэни кытары кыра электроннай бэлиэ туттуллар, олор сүөһү икки кулгааҕар тус-туһунан иилиллэллэр, ыттарга кулгаах бииркэтэ уонна испирииһинэн тирии анныгар угуллар микрочиип туттуллар. Кулгаах бииркэтин киһи таһыттан көрөр, оттон электроннай бэлиэни кытары микрочииби сканер көмөтүнэн ааҕыллар. Бииркэлээх чиип бүддьүөттэн харчы көрүллүбүт буолан босхо бэриллэллэр, бэтэринээрдэр туруоралларыгар эрэ өҥө харчытын, прейскурант быһыытынан, ылаллар. Билиҥҥи туругунан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 142 303 ынах сүөһү, ол эбэтэр ынах сүөһү 83,4 %-а уонна 27 617 ыт, ол эбэтэр ыт 58 %-а чииптэннэ.