Экэниэмикэ

Байаҕантай нэһилиэк бөдөҥ хаһаайыстыбата «Танда» тыа хаһаайыстыбатын производственнай кэпэрэтиибэ тыа хаһаайыстыбатын үлэтин-хамнаһын хас да көрүҥүн тэрийэн олорор. Бу кэпэрэтиип 1999 с., эстибит сопхуос чээрэтигэр тэриллибит Дьоруой Дьөгүөрэп аатынан хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ бытарыйыытыгар, тэриллибитэ. Кэпэрэтиип бастаан үлэһиттэр паайдарын холбоон, 154 ынах сүөһүлээх уонна 45 сылгылаах буоллаҕына, ол сүөһүтүн ахсаанын 3,6 төгүл, сылгытын ахсаанын 4,7 төгүл элбэтэн, үүтү ыаһыҥҥа өрөспүүбүлүкэҕэ инники күөҥҥэ сылдьар, ону ааһан ынах сүөһүнү да, сылгыны иитиигэ да Арассыыйа таһымнаах племенной хаһаайыстыба буола үүннэ.

Бу – хаһаайыстыбаны тэриллиэҕиттэн салайар Николай Саввич Хомподоев итиэннэ кэлэктиип үтүө суобастаах, таһаарыылаах үлэтин түмүгэ! Сопхуос саҕанааҕы эргэ хотоҥҥо үлэлии олорон агропромышленнай комплекс тэрилтэлэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһиилэригэр үс төгүл бастыыр улахан сыраттан тахсар!

Хаһаайыстыба үлэтин базатын тупсарыыга күүскэ үлэлиир. Ол курдук, ааспыт сылларга ыанар ынаҕы сайылатар Сытыган сайылыгар саҥа титииги, ыанньыксыттар олорор дьиэлэрин, оҕо оонньуур былаһааккатын итиэннэ сылгы баазатын туппута. Сэттэ сыллааҕыта «Туймаада» үп-харчы агропромышленнай хампаанньа чэрчитинэн, 120 ыанар ынахха анаммыт толору хааччыллыылаах сүөһү иитэр комплексын туттан үлэҕэ киллэрбитэ. (Матырыйаалын, тэрилин киллэрэн туран, барыта 41 мөл. солк. суумалаах тутуу ороскуотун 80 %-ын Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ толуйан, хаһаайыстыбаҕа улахан чэпчэтиини оҥорбута). Комплекска уу кэлэ турар, оту тыраахтыр киллэрэр, ынаҕы ыаһын уонна сүөһү хойуутун таһаарыы толору мэхэньисээссийэлэнэн, сүөсүһүттэр үлэлэрэ биллэрдик тупсан, чэпчэтиллэн үөрүүлэрэ муҥура суох. Аны комплекс иккис уочарата тутулларыгар күн баҕалаахтар. Оттон субан сүөһүлэрин сыллата өрөмүөнү эрэйэр э ргэ хотоҥҥо кыстаталлар.

Сытыган сайылыгар

Кэпэрэтиип ааспыт ыарахан кыстыкка 300 сылгыны, ол иһигэр 185 биэни уонна 450 ынах сүөһүнү кыстаппыта. Билигин сылгы Бааппыга уонна Тохорооҥҥо баар баазаларга турар, оттон ынах сүөһү икки сиринэн сайылыыр. Ол курдук, 150 ыанар ынах уонна 130 ньирэй Сытыган сайылыгар, 200-чэкэ субан сүөһү Кыттаайы учаастагар бааллар.

Сытыган сайылык Танда бөһүөлэгиттэн тоҕус километр тэйиччи. Манна өр сыллартан үлэлиир, идэтигэр бэриниилээх ыанньыксыт Людмила Бурнашева салалтатынан эдэр ыанньыксыттар биирдии бэйэлэрэ отуттуу ынаҕы ыыллар. Бэтэринээр идэлээх Лидия Неустроева сайылык биир сүрүн тутаах үлэһитэ буолар. Кини эмтиир-сэрэтэр үлэни тэрийэн ыытарын таһынан, ынахтары искусственнайдык буоһатар тиэхиньик-осеменатор быһыытынан үлэлиир итиэннэ үүтү тутан астыыр, күннэтэ сүөгэй сүүрдэр. Ону нэһилиэктээҕи арыы сыаҕар киллэрэн туттараллар.

– Оо, дьэ быйыл эмиэ курааннаан, мэччирэҥмит төрүт халтаҥнаан хаалла, аһыҥа бөҕө, – диэн кэпсиир кэпэрэтиип сүрүн зоотехнига, пиэрмэ күннээҕи үлэтин-хамнаһын иилиир-саҕалыыр Варвара Комуннаровна. – Сааскы өттө үчүгэй курдук этэ да, бэс ыйын устата төрүт ардаабата. Эбиитин ардай аһыылаах аһыҥка өрө туран кэбистэ. Бостуукпут бэрт ыраах сиринэн эргитэн, үрэхтэр сүнньүлэрин кэритэн, мэччитэ сатыыр. Билигин сайылык үрдүнэн күҥҥэ 1,2 туонна үүтү ыыбыт. Ынахтарбыт быһа түспэтиннэр диэн, комбикуорум эбии сиэтэбит. Күҥҥэ иккитэ ыыбыт. Ньирэйдэри мэччитэн аһатабыт уонна сүүрдүллүбүт «күөх үүтүнэн» искусственнай үүт оҥорон иһэрдэбит, хойукку төрүөхтэргэ ыаммытынан үүтү биэрэбит. Ыам быыһыгар ньирэйгэ анаан оттуубут, тоҕо диэтэххэ, сайылыктан кыстыкка ыкса күһүн, алтынньы 10 күнүн саҕана, көһөн киирэр үгэстээхпит.

«Үрэхпит өрүһүйдэр!»

– Былырыыҥҥы кураан тэбиитигэр 1 100 туонна оту атыылаһан, ол иһигэр Забайкальеттан 570 туоннаны ылан кыстаабыппыт, – диэн этэр кэпэрэтиип салайааччыта Николай Хомподоев. – Ол оту тиэйии-таһыы ороскуотун сороҕо төлөнө илик буолан, суоппардарга иэстээх сылдьар курдукпут. Быйыл 1 200 туонна оту хааччыннахпытына эрэ, билигин баар сүөһүбүтүн-сылгыбытын кыстатар кыахтаахпыт. Үүнүү мөлтөх, алаас өттө барыта курааннаата, онон үрэхпитин сирийдэхпитинэ табыллабыт да, онтубут сороҕо ууга сытар, аны Таатта үрэххэ уу киирэн эрэр... Билигин бу оттуу сылдьабыт. Тастан дьону наймыласпаппыт, бэйэбит үлэһиттэрбит, мэхэньисээтэрдэрбит оскуола үрдүкү кылааһыгар үөрэнэр оҕолорун уонна үрдүк үөрэххэ үөрэнэр устудьуон ыччаттарын кытары биригээдэ тэрийэн оттуубут. Бэйэбит барыллаан ааҕарбытынан, 500 туоннаны чөкөтүөхпүтүн сөп курдук. Мобильнай биригээдэҕэ билиҥҥитэ туох да көмө көрүллүбэт, миэстэҕэ оттооҥ, тастан от кэлиэ диэн эрэнимэҥ дииллэр. Оччотугар сүөһүнү аччатарга тиийиллэрэ дуу...

Чахчы көдьүүстээх бырагыраама

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ хаһаайыстыбалары үп-харчы өттүнэн чэбдигирдии бырагырааматыгар быйылгы сылга сайаапкалары хомуйбутугар «Танда» кэпэрэтиип докумуонун туттаран олорор эбит.

– Элбэх сүөһүлээх бөдөҥ хаһаайыстыбалар саҥа хотон туттан эбэтэр тиэхиньикэ атыылаһан, кирэдьиит ытарчатыгар ыллартаран сайдыыга хардыылыыр кыахтара суох буолбутугар, оччолорго тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ, тыа хаһаайыстыбатын үлэтин-хамнаһын иһиттэн билэр хаһаайыстыбанньык салайааччы Александр Артемьев этии киллэриитинэн, 2015 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ салалтата чэбдигирдии бырагырааматын оҥорон олоххо киллэрбитэ, – диир Николай Саввич. – Бырагыраама чэрчитинэн үлэлээбит сылларбытыгар биһиги көрдөрүүбүтүн тупсарбыппыт, хамнаһы үрдэппиппит, ынах сүөһүнү да, сылгыны да иитиигэ федеральнай таһымнаах племенной хаһаайыстыба буоларбытын чиҥэтэн биэрбиппит. Ынаҕы ыаһыҥҥа Сунтаардааҕы «Кириэстээх», Мэҥэ Хаҥаластааҕы «Тумул» кэпэрэтииптэри, Хаҥаластааҕы «Бөртө сылгы собуота», «Нөмүгү агрофирма» итиэннэ Өлүөхүмэтээҕи «Өлүөхүмэ кыладабыайа» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх хаһаайыстыбалары кытары бастыҥ көрдөрүүлээхтэр кэккэлэригэр киирбиппит. Быһата, оттукка-уматыкка, электро-уокка, о.д.а. сыана балысханнык үрдүү турар кэмигэр чэбдигирдии тосхоло биһиэхэ улахан көмүскэлбит, тирэхпит буолбута. Онон, бырагыраама быйыл эмиэ үлэлиирин истэн үөрэн олоробут.

Кыаһылыыр кыһалҕалар

Биллэрин курдук, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтэ оҥорон таһаарар бородууксуйатын (үүтүн уонна этин) батардаҕына эрэ, үлэһиттэрин хамнастыыр кыахтанар. «Танда» кэпэрэтиип үүтүн улуус киинигэр баар «Мүрү-Ас» кэпэрэтиипкэ туттарар. «Тандалар» үүттэрин сайылыкка «сүүрдэн», сүөгэйинэн нэһилиэктээҕи үүтү тутар пууҥҥа киллэрбиттэрин Бороҕонтон массыына кэлэн ылан барар. Үүт харчытын аҥаара абаансанан кэлбит, онон тиэхиньикэлэрин көрүнэн-истинэн, уматык ылынан оттуу сылдьаллар.

Үгүс улууска тэрээһиннээх эт соҕотуопкатын ситимэ баар, өссө сорох биирдиилээн хаһаайыстыбалар (холобур, «Бөртө сылгы собуота» ХЭТ) толору мэхэньисээссийэлэммит буойуналаах, эти астыыр сыахтаах буоллахтарына, Уус Алдаҥҥа оннук суох. Инньэ гынан, хаһаайыстыбалар эттэрин бэйэлэрэ, ким хайдах сатыырынан батараллар. Ол эрэйин, түбүгүн-садьыгын ким ааҕан ситиэй? «Танда» кэпэрэтиип үс сыллааҕыта «Сахаагропродукт» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи кэпэрэтиипкэ туттарбыт этин харчытын, хомойуох иһин, күн бүгүнүгэр диэри ситэ ыла илик эбит…

* * *

Төһө даҕаны итинник күөрэйэ турар кыһалҕалар баалларын үрдүнэн, тыа үлэһит дьоно барахсаттар сүөһүлэрин-сылгыларын энчирэппэт туһугар кылгас сайын сороҕор олус кэмчитик уунар быйаҥыттан тииһиннэрбит ханнык диэннэр, күнү-дьылы өрүсүһэннэр үлэлии-хамсыы сылдьаллар.