Экэниэмикэ

Кыстыыр от хааччыллыаҕа

Прокопий Акимов сэбиэскэй кэмҥэ «Бордоҥ», «Тойбохой», «Элгээйи» сопхуостарга биригэдьииринэн уонна зоотехнигынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. 1990-с сыллардаахтан «Элгээйитээҕи эт-үүт кэмбинээтэ» ХЭТ диэн астыыр-үөллүүр хаһаайыстыбаны дьаһайар, билигин өссө агрохолдинг курдук бөдөҥ хаһаайыстыбаны тэрийэн, ону салайан үлэлии-хамсыы сылдьар. Бии үтүө күн мин үөлээннээхпин Прокопий Степановиһы кытары көрсөммүн үлэ-хамнас туһунан сэһэргэстим. Кэпсэтиибит баччатааҕы сиэринэн, оттооһунтан саҕаланна.

-- Тыа хаһаайыстыбата быһаччы айылҕаттан тутулуктаах, -- диир Прокопий Степанович. – Дьыл-дьыл тус-туһунан буолар. Быйыл бэс ыйыгар, ыһыах да саҕана, ардаан, үүнүү бастаан үчүгэй курдуга, ол эрээри, кэлиҥҥи өттүгэр олус курааран, аһыҥа да биллэрдик эбиллэн, Түбэй Дьаархан, Сиэйэ өттүгэр от аанньа үүммэккэ, сорох сирдэргэ уустуктар бааллар. Урукку сылларга улуус үрдүнэн ууну түһэриигэ мелиорация үлэтэ күүскэ ыытыллыбыта. Күөллэр уулара аҕыйаан, ходуһа сирэ быдан кэҥэтиллибитэ. Оннук сирдэргэ, чуолаан Элгээйи эргин, Арыылаах, Угут Күөл налыыларынан, үүнүү үчүгэй. Сорохтор этэллэринэн, өссө аһара баран, кыра тыраахтар кыайан охсубат хойуу уонна үрдүк ото үүммүт! Кэтэх ыаллар бэйэлэрин сүөһүлэригэр кыстыыр отторун холкутук хааччыныахтара, үгүстэр улахан ардах иннинэ өрүсүһэн, отторун булуннулар, кыбыыларыгар аҕалан чөкөтөн олороллор. Мантан хаалбыт күннэргэ, окко хойут киирбит дьон даҕаны, сөптөөх отторун ылыахтара. Оттон курааннаабыт уонна аһыҥаҕа былдьаппыт сирдээх ыаллар, хаһаайыстыбалар ордор оттоох ыаллары кытары ылсан-бэрсэн, эбэтэр оттообот дьон сирдэрин түүлэһэннэр, улуус үрдүнэн баар сүөһү-сылгы кыстыыр ото син хааччыллыаҕа. Кыһалҕа тахсыа суоҕа.

Ынах кыһыннары ыанар

-- Эһиги Элгээйи нэһилиэгиттэн үүт тутан, үрүҥ ас эгэлгэтин астааҥҥыт, улуус киинин уонна хас да нэһилиэги хааччыйаҕыт. Манна «Кириэстээх» курдук бөдөҥ тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар суохтар эрээри, элбэх үүтү тутан астыыгыт. Итини хайдах ситистигит?

-- Биһиги улуус үүккэ былаанын 30 %-ын соҕотуопкалыыр буоламмыт, былааммыт улахан. Бу манна племенной үлэни былааннаахтык тэрийэн, ынаҕы кыһыҥҥы ыйдарга төрөтөн, үүтү сылы эргиччи ыаһын сүрүн оруолу ылар. Элгээйигэ Сэбиэскэй былаас саҕаттан утумнаахтык ыытыллыбыт племенной үлэ түмүгэр үөскэтиллибит, элбэх бородууксуйаны биэрэр ынах сүөһү уонна уопуттаах каадырдыр өссө да баар, тиргиччи үлэлии сылдьар буоланнар, маннык хамсааһын таҕыста. Ол курдук, олохтоох бэтэринээрдэр өр сылларга үлэлээбит уопуттаах Раиса Николаевна Иванова салалтатынан «Сахаагроплем» тэрилтэттэн үрдүк кылаастаах оҕустар сиэмэлэрин ыланнар, ынахтары онон буоһатаннар, үүттээх ынахтары үөскэттилэр итиэннэ төрүөҕү сыл устата, ыйдарынан аттаран, ылары ситистилэр. Онон, нэһилиэк олохтоохторо үүтү сайынын эрэ буолбакка, кыһыннары туттаран, дохуот киллэринэллэр. Инньэ гынан, үүтү тутуу көрдөрүүтэ сыллата тупсарыллар.

Хас нэһилиэк ахсын племенной үлэ уонна искусственнай буоһатыы үлэтэ күүскэ ыытыллар буоллаҕына, нэһилиэнньэ дохуота биллэрдик үрдүөҕэ. Ынах хаачыстыбата төһөнөн тупсар даҕаны, киниттэн ылыллар бородууксуйа соччонон элбиирин, ол түмүгэр дохуоту ылыы эмиэ улаатарын Элгээйи ыаллара үчүгэйдик билэллэр, өйдүүллэр. Бэтэринээрдэр сарсыарда 4 чаастан ыалларынан сылдьаннар, көҕүйбүт ынахтары сиэмэлииллэр. Искусственнай буоһатыынан кыһын төрөөбүт ньирэй сааһы-сайыны бороохтуйан көрсөр, сайыҥҥы күөх мэччирэҥҥэ сылдьан, кэлэр кыстыкка улаатан-төлөһүйэн киирэр, итинэн эти элбэтии боппуруоһа эмиэ быһаарыллар.

Үүтү туттарааччы аҕыйаабата

– Прокопий Степанович, дьэ чахчы, элбэх үүт ыанар буолан, соҕотуопкалыыр таһымҥыт түспэт эбит. Ол эрээри, бу былырыыҥҥыттан чааһынай ыаллар ыанар ынахтарын ахсыгар 35 тыһыынча солкуобай харчы көрүллүбүтүнэн, үгүс ыаллар ынахтарын ыабакка, ньирэйин кытары ыытар буоллулар. Инньэ гынан, үүтү тутуу былаана аччаан турар. Оттон эһиэхэ хайдаҕый? Итиэннэ эн ити саҥа мэхэньиисими хайдах сыаналыыгын?

-- Үүт харчыта кэмигэр кэлэ турар, элбэх үүтү туттарар ыал дохуота үрдүүр, ону барытын тыа дьоно көрө-билэ, истэ сылдьаллар, онон сүөһүнү иитиигэ, үүтү туттарыыга интэриэс күүһүрэн иһэр. Нэһилиэккэ ынах кыһыннары төрүүр буолан, биһиги сыл устата күн аайы 300-500 киилэ үүтү тутабыт. Сайын бу көрдөрүү биллэрдик үрдүүр. Үүт сылы эргиччи тутуллар буолан, оҥорон таһаарыы тиһигэ тохтообот, хаасса араастаһыыта тахсыбат, үүтү туттарар ыаллар дохуоттара, астыыр кэмбинээт үлэһиттэрин хамнастара быстыбат.

Биллэн турар, үүтү тутуу судаарыстыбаннай сакаастан, ол эбэтэр төһө былаан түһэриллэриттэн тутулуктанар. Холобур, биһиги 2019 сыллаахха 559 туоннаны, 2020 сыллаахха 642 туоннаны астаабыппыт, дьон үүтү туттарыыга интэриэһэ улаатан испитэ. Ону ааспыт сылга «төбө харчыта» бэриллэн, чааһынай ыалтан үүт тутуллубат буолбутунан, былааммыт 90 туоннанан көҕүрээн, 486 туонна буолбута.

Быйыл үгүс ыаллар биирдэм урбаанньыт быһыытынан регистрацияланан, «төбө харчытын» ылбакка, үүккэ үлэлииллэрин ордордулар. Ол түмүгэр, үүтү туттарааччыбыт ахсаана аҕыйаабата – 620 туонна үүтү тутан астыыр былааннаахпыт. Билиҥҥи туругунан, 416 туоннаны соҕотуопкалаан, былааммыт 67 %-ын толордубут. Ыанар ынахха 35 тыһыынча солкуобайы ылан баран, үүтү туттарбат буоллахха, икки төгүл аҕыйах дохуоту ылалларын ааҕар-суоттуур уонна элбэх ынахтаах ыаллар үүт туттараллар. Уонтан тахса ыанар ынахтаах ыаллар 20 туонна үүтү туттараллар. Оннук ыал 10 ынаҕар 350 тыһыынча солкуобайынан дуоһуйар түбэлтэтигэр, үүтү туттаран ый аайы 100 тыһыынча солкуобайы киллэрэриттэн аккаастанарыгар тиийэр. Тыа сиригэр сүөһү ииттэн, итинник дохуоту аахсыы – сайдыы төрдө буоллаҕа. Ону дьон өйдүүр, киһи барыта бырамыысаланнаска барар кыаҕа суох, инньэ гынан эдэр да дьон дойдуларыгар олохсуйан, сүөһү көрүүтүгэр сыстан эрэллэр.

Күүһү түмүү көдьүүһэ

-- Былырыын эһиги, үүтү астыыр үс тэрилтэ, холбоһоҥҥут агрохолдинг буолбуккут. Онон быйыл үүккэ былааҥҥыт төһө буолла? Итиэннэ төһө туонна бородууксуйаны оҥорон, нэһилиэнньэни сибиэһэй үрүҥ аһынан хааччыйаҕытый?

-- Үс сыллааҕыта биһиэхэ Түбэй Дьаарханнааҕы «Милка-Ас» диэн, кэлин Күүкэйдээҕи «Уйгу» диэн үүтү тутан астыыр дьоҕус тэрилтэлэр холбоспуттара. Ити курдук биир хайысханан үлэлиир үс тэрилтэ күүспүтүн түмэн, биир агрохолдинг буоламмыт, кыахпыт да кэҥээтэ, былааммыт да улаатта.

Билигин, барыта холбоон 1 519 туонна үүтү тутан астыыбыт-үөллүүбүт, ол иһигэр «Элгээйитээҕи үүт-эт кэмбинээтэ», эрдэ эппитим курдук, 620 туоннаны, «Милка-Ас» – 470 туоннаны, «Уйгу» – 429 туоннаны. Сыллааҕы былааннарын «Элгээйитээҕи эт-үүт кэмбинээтэ» 67 %, «Милка-Ас» 35 %, «Уйгу» 79 % толорон иһэллэр, ити ортотунан ыллахха – 60,4 %.

Биир күҥҥэ бары холбоон 6 туонна үүтү тутаыт. Ыйга 25 туонна сүөгэйи, 4 туонна иэдьэгэйи, 8 туонна суораты астыыбыт, 14 туонна арыыны таптайабыт. Ону таһынан, 10 туонна ыраас ууну кутабыт, 50 туонна килиэби уонна 3 туонна минньигэс бурдук аһын оҥоробут. Онон Сунтаар, Элгээйи, Түбэй Дьаархан, Күүкэй, Кэмпэндээйи нэһилиэктэрин олохтоохторун сибиэһэй аһынан хааччыйабыт.