Экэниэмикэ

40 785 тугут

Өрөспүүбүлүкэҕэ табаны иитии салаатын туругун уонна инники соруктарын туһунан Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин үгэс буолбут хотугу салааларга отделын салайааччы Иннокентий Баланов маннык кэпсиир:

– Балаҕан ыйын 5күнүнээҕи туругунан, бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн табаны иитиигэ 111 хаһаайыстыба үлэлиир. Олорго барыта холбоон, 178 тыһыынча 832 таба баар, 1 тыһыынча 221 киһи (989 табаһыт, 232 чуумсук) үлэлиир.

Силиэксийэлиир-племенной үлэҕэ идэтийэр хаһаайыстыбалар таба боруодатын тупсарарга уонна аҕыйах табалаах хаһаайыстыбалары табанан хааччыйарга утумнаахтык үлэлииллэр. Онон саас, кулун тутарга, Булуҥ табаһыттара Эбээн Бытантай улууһугар 380 табаны, усуйааналар Аллайыаха улууһун Бөрөлөөх нэһилиэгин хаһаайыстыбатыгар 800 табаны, Нерюнгри улууһун Иенгратыгар 25 табаны биэрбиттэрэ. Табалар саҥа сири атыҥыраабатылар, дьиэтийдилэр.

Төрүөх куһаҕана суох, 40 785 тугут ылыллан, төрүөҕү ылыы көрдөрүүтэ 54,2 % буолла. «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2020-2024 сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун итиэннэ ас-үөл ырыынагын сүрүннээһин судаарыстыбаннай бырагырааматын» чэрчитинэн, базаны хаҥатыыга, таба ахсаанынан көрүллэр субсидия бары хаһаайыстыбаларга атырдьах ыйынан толору тиэрдилиннэ.

Элбэх табалаах улуус

Усуйаана – табатын ахсаанынан өрөспүүбүлүкэҕэ инники күөҥҥэ сылдьар улуус буолар. Ол курдук, билиҥҥи туругунан, кыралыын-улаханныын 29 999 таба, ол иһигэр 15 249 тыһы таба баар. Манна төрүт салаанан «Таба-Яна» кэпэрэтииби таһынан аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох хотугу омуктар көһө сылдьар аҕа ууһунан общиналара дьарыктаналлар.

Мин соторутааҕыта бу улууска командировкаҕа баран кэллим, «Омолой» аҕа ууһун общинатын үлэтин-хамнаһын билистим. Бу община 2016 сыллаахха тэриллибитэ, Александра Колесова салалтатынан үлэлиир, уопуттаах табаһыт, өрөспүүбүлүкэ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Александр Барабанскай настаабынньыктыыр. Община сүрүн баазата Кулаарга баар. Табаларын кыһын Кулаар сис хайатынан мэччитэллэр, сайын Лаптевтар муораларын кытылыгар, Буор Хайа диэн тумуска киллэрэн, Айаанчаан уонна Сэргэлээх учаастактарынан сырытыннараллар. Дьокуускайтан атыылаһан ылар малларын-салларын, астарын-үөллэрин, атын да таһаҕастарын бастаан Усть-Куйгаҕа илдьэллэр, салгыы Севернэйгэ, онтон Кулаарга, ол кэнниттэн Хайырга тиэрдэллэр, Хайыртан дьэ Айаанчааҥҥа, Сэргэлээххэ бырахтараллар.

Көрдөрүү сыллата тупсар

Биһиги тиийэрбитигэр община ыстаадата Айаанчааҥҥа этэ, онно Омолой национальнай нэһилиэк кииниттэн, Хайыр сэлиэнньэтиттэн, муоранан мотуордаах оҥочонон биэс көһү айаннаан тиийбиппит. Улуус кииниттэн кэлэ-бара айаны кытары холбоон, нэдиэлэ кэриҥэ сылдьыбыппыт. Табалары аахпыппыт, уопсай туруктарын көрбүппүт-истибиппит, табаһыттары кытары үлэ-хамнас тэрээһинин туһунан кэпсэппиппит.

Ыстаадаҕа алта табаһыты кытары икки чуумсук бааллара. Кинилэр үчүгэй сайын ааһан эрэр дэспиттэрэ, кырдьык, табалар туруктара куһаҕана суоҕа. Бу община көрдөрүүтүн сыллата тупсарар, биир бастыҥ үлэлээх хаһаайыстыба быһыытынан биллэр. Холобурга эттэххэ, 2017 сыллаахха 1 902 табалаах буоллаҕына, 2019 сыллаахха – 2 944, иллэрээ сыл – 3 017, былырыын – 3 108 табаламмыт, 2022 сылы 3 412 табалаах көрсүбүт. Биһиги ааҕарбытыгар кыралыын-улаханныын 4 325 таба, ол иһигэр 1 133 тугут баара. Тугут дьыалабыай тахсыыта 70 %-ҥа, улахан табаны чөл тутуу 96 %-ҥа тэҥнэһэрэ. Ити өрөспүүбүлүкэ орто көрдөрүүтүн лаппа куоһарар. Быйыл эккэ анаан 405 табаны туттар уонна Кэбээйи улууһунааҕы «Сэбээн күөл» аҕа ууһун общинатыгар 500 табаны атыылыыр былааннаахтар. Итиэннэ ону толорор кыахтаах эбиттэр.

Тиэхиньикэ – төһүү күүс

Туундара эбэ хотун киэҥ киэлитин уһаты-туора сыыйан үлэлиир хаһаайыстыба табаһыттара күннээҕи-үлэҕэ хамнаска, табаны мэччитэргэ, таһаҕаһы таһарга уо.д.а. элбэх тиэхиньикэни туһаналлар. Кыһын «Лефан» двигателлээх «Бурааннарынан», сайын «Сокол» диэн суола-ииһэ суох сиринэн сылдьар кыахтаах тиэхиньикэнэн, муораҕа, өрүскэ мотуордаах оҥочонон сылдьаллар. Инньэ гынан, биир өттүттэн оттукка-уматыкка уонна саппаас чааска баһархай ороскуоту көрсөллөр. Иккис өттүттэн, уйаара-кэйээрэ биллибэт туундараҕа анал тиэхиньикэлэрдээх буоланнар, кыайа-хото үлэлиир эбиттэр.

Дьиҥинэн, көрүллэр субсидияҕа тиэхиньикэни туһаныы ороскуота киллэриллэр эрээри, чуолаан туундара зонатыгар (Анаабыр, Булуҥ, Усуйаана, Аллараа Халыма улуустарыгар) туттуллар анал тиэхиньикэлэр ороскуоттарын ол ырааҕынан саппат. Ити иһин Научнай-чинчийэр, уопутунай-конструкторскай үлэни (НИОКР) киллэрии чэрчитинэн, таба хаһаайыстыбаларын материальнай-тэхэньиичэскэй базаларын тэрийии нуормаламмыт ороскуотун ааҕарга научнай төрүккэ олоҕурбут методика наада. Оччотугар табаны иитии бэйэҕэ турар сыаната дьиҥнээх ороскуотунан (улахан кыамталаах тиэхиньикэни туһаныы ороскуотун киллэрэн туран), ааҕыллыа итиэннэ Саха сиригэр эрэ буолбакка, Арассыыйа үрдүнэн таба салаатыгар ороскуоту толуйууга туһаныллыа.

Эбии аһатыы

Табалара бэрт холку, сымнаҕас майгылаахтарын сөхпүтүм, ону табаһыттар: «Кыһыҥҥы улахан тымныы ыйдарга эбии аһатабыт, концентрированнай аһылыгы сиэтэбит уонна туус салатабыт, инньэ гынан табаларбыт киһини билинэллэр», – диэн быһаарбыттара.

«Омолойдор» бу уопуттарын атын улуустар хаһаайыстыбалара туһаналлара, кыһын ордук тымныы ыйдарга, тохсунньуга-олунньуга, табаны эбии аһатыыга киирэллэрэ наада. Дьэ, онуоха концентрированнай аһылыгы уонна тууһу тиэйии-таһыы ороскуотун сорох чааһын толуйарга субсидия көрүллэрэ ирдэнэр.

Бэтэринээрдэр

Биһигини кытары Хайыртан барсыбыт бэтэринээрдэр ыстаадаҕа эмтиир-сэрэтэр дьаһаллары ыыппыттара, биирдиилээн ыалдьыбыт табалары эмтээбиттэрэ, куйуктаны түһэрэр уо.д.а. быһыылары биэрбиттэрэ.

– Сайыҥҥы кэмҥэ ыстаадаҕа бастайааннай бэтэринээр баара ордук этэ, тааска араас дэҥ-оһол тахсар буоллаҕа, – диэбитэ община настаабынньыга Александр Васильевич.

Итиэннэ туруорсуу бэрээдэгинэн табалары, уопсайынан тыа хаһаайыстыбатын сүөһүтүн эмтиир-сэрэтэр үлэни тупсарар туһуттан, бэтэринээринэй сулууспалар исписэлиистэрин ахсаанын элбэтэн, материальнай-тэхиньиичэскэй хааччыллыыларын тупсаран, улуустарга туспа управление быһыытынан тэрийэргэ эппитэ.

Кырдьык, «Омолойго» эрэ буолуо дуо, ыстаадаларга барыларыгар даҕаны бэтэринээр, эмп-томп тиийбэтэ баар суол. Табалар көһө сылдьан мэччийэр учаастактарыгар урут Сибиир дьааспатыттан өлбүт табалар көмүллүбүт сирдэрэ элбэх. Килиимэт сылыйыытынан сибээстээн, Сибиир дьааспатын, бруцеллез, некробактериоз курдук ыарыылар турар кутталлара улахан. Быйыл сайын Алдан улууһугар пироплазмозтан 70 таба, Кэбээйи улууһугар бронхопневмонияттан 15 таба өлбүттэрэ, дьаһал тута ылыллан, ыарыы хам баттаммыта. Нерюнгрига уонна Уус Маайаҕа табалар муостарын төрдө ириҥэрэн сытыйбытын, исписэлиистэр быыстала суох уһун ардах итиэннэ үөн-көйүүр содула диэн быһаарбыттара. Онон сэрэҕи сүтэрбэт итиэннэ таба, сүөһү-сылгы ахсааныттан тутулуга суох, урукку курдук, хас биирдии улууска туста бэтэринээрийэ управлениета тэриллэрэ наада, билигин үгүс улуустарга бэтэринээринэй сулууспалар филиал эрэ таһымынан үлэлээн олороллор.

Маны таһынан, хамнас алын таһыма үрдээбитинэн, субвенция кээмэйин итиэннэ табаһыттар хамнастарын үрдэтэргэ, община табатын ахсаана элбээн эккэ үлэлииринэн, буойуна сыаҕын тэрийэргэ, племенной репродуктордар кэрискэлэригэр эбээн боруода табатын иитэр хаһаайыстыбалары киллэрэргэ туруорсубуттара. Ол барыта былааннаах үлэ быһыытынан быһаарыллыаҕа.

Хаартыскалары Иннокентий Баланов хааччыйда