Арктика

Норуот итинник түҥнэри төлкөлөнөн хаалар түбэлтэтигэр, кини устуоруйата толору уонна кырдьыктаахтык суруллар кыахтаах дуо? Кыра, кыаммат норуот бэйэтэ боппуруоһу итинник туруорар кыаҕа суоҕа өйдөнөр.

Уруу-аймах омуктарбыт

Биһиги, сахалар, маһынан уонна тимиринэн уһанан, ынах сүөһүнү уонна сылгыны иитэн, олохпут укулаатын уурбут омук буолабыт. Олоҕун-дьаһаҕын тэринэн олорбут майгытынан, сири бааһырдан, тутуу туттан, оттоон-мастаан, хоруу хаһан, ууну түһэрэн, өбүгэбит олорбут бэлиэтин кыралаан хаалларан истэҕэ. Ол хаалларбыт суолун-ииһин омооно, тыһыынчанан сылларга да буолбатар, букатын бүтэ оһон хаалбакка, аҕыйах үйэҕэ барсымахтаһан испитэ улахан мөккүөргэ туруо суоҕун сөп.

Итинэн тугу этээри гынабыный? Археологическай хаһыыларга уонна булууларга олоҕуран, сахалар VII-VIII үйэлэр усталаах-туораларыгар туттан, туһанан, олохтоон кэлбит матырыйаалынай култууралара, этнографиялара ыраас мууска ууруллан биэрэр кыахтаахтар. Саха Сирин устуоруйатын чинчийиигэ ыытыллар үлэ түмүгүттэн сабаҕалаатахха даҕаны, итинник балаһыанньа хайыы-үйэ баар буолла. Биллэн турар, тугу барытын бириэмэ, кэм-кэрдии, үйэлэр мөҥүөн арҕастарыгар, бараммат мындааларыгар, киһи аймах олорон кэлбит устуоруйатыгар сыһыары тутарга холонор буоллахха, биир-икки тыһыынча сыл диэн чыпчылыйан ылбыкка холоонноох буоллаҕа.

Сахабыт Сирин киэҥ дуолугар, уһун үйэлэргэ бииргэ эллэһэн, этиһэн-иллэһэн кэлбит уруу-аймах омуктардаахпыт. Дьиҥнээх айылҕа оҕолоро диэн кинилэр буолаллар. Алдьархайдара диэн, букатын аҕыйах ахсааннаахтар, түҥ былыргы норуоттар да буоллаллар. Үһүйээннэргэ «Тыал буолбуттар» (“Унесенные ветром”) диэн ааттанар, өрдөөҕү үйэлэргэ туох да суола-ииһэ суох сүтэн-иҥэн хаалбыт омук туһунан ахтыллар. Булгуччу олох хаҕыс кырдьыгар олоҕурбут үһүйээн буолуохтаах.

Биир дойдулаах уруу-аймах хотугу норуоттарбыт, биирдэ санаан көрдөххө, бэйэлэрин устуоруйаларын дьэҥкэрдэллэригэр уһулуччу сүүйтэриилээх балаһыанньалаахтар. Дьиҥнээх айылҕа оҕолоро буолалларын быһыытынан, үйэлэргэ сыччах киниттэн аһаан, таҥнан, ол эбэтэр бары бүттүүн тыыннарын айылҕаларыгар солуок туттаран, олох олорон кэлбит омуктар буолаллар. Булт баар – күн кыһалҕата суох буолуохтара, булт тосхойбото – күннэрэ киирбитинэн барыаҕа.

Табаны кытта бииргэ көсүһэ сылдьар, аҥаардас булдунан тыынньаланан сылдьар көс олохтоох омук бу сиргэ бэйэтин кэнниттэн туох да бэлиэни хаалларар кыаҕа суох курдук. Табатын сыарҕатыгар тиэйэ сылдьар, хас хонугун аайы саҥалыы туруорар, барара кэллэҕинэ көтүрэн тиэнэн кэбиһэр таба тириититтэн тигиллибит тордохтоох буолуоҕа. Эргэрэн, эмэх буолан, туһатыттан таҕыстаҕына, саҥаны тэринэр кыһалҕатыгар түһүөҕэ. Ампаар туттубат, булуус хастыбат, олорор айылҕатыгар кыракый да эмсэҕэлээһини таһаарбат, туох да баайы мунньуммат омук буолар. Бу омук олорбут сиригэр, биир үйэ буолан баран, аан дойду бары археолога даҕаны  кэлэн, ончу тугу да булуо суоҕа. Саба быраҕан, күдээринэ куолулуур буоллахха итинник.

Үлэ уота-күөһэ умулларга барбыт

Тугуй, оччоҕо бэйэлэрин кэнниттэн туман буолан сайҕанан хаалар, сурахтыын сүтэр, ааттыын мэлийэр дьылҕалаах омуктар дуо? Итинник боппуруоһу историк-учуонайга, ХИФУ устуоруйаҕа факультетын бэрэпиэссэрэ, Саккырыыр, Ламыҥха аҕа ууһун эбээннэриттэн силистээх-мутуктаах Анатолий Алексеевка туруорабын.

-- Үүммүт үйэҕэ үктэнэн да баран, бэйэбит омукпут, норуоппут туһунан билиибит-көрүүбүт татымын курдук татым, - диир бэрэпиэссэр. - Саамай хомолтолооҕо, ханнык да хамсааһын, сэргээһин суох. Бу этэрим, өрөспүүбүлүкэбит хотугу аҕыйах ахсааннаах бары норуоттарыгар сыһыаннаах. Бу боппуруоска биир эмэ чорбойбут, киһи сэргиэх туох эрэ түмүгү ситиспит хотугу норуот диэн суох. Сэбиэскэй былаас норуоттарын барыларын үөрэхтээбитэ – олохпут чахчыта. Улуу дьыаланы оҥорбута. Оттон норуоттар устуоруйаларын чинчийиигэ уонна үөрэтиигэ, тус санаабар, харгытааһын тахсыбыт курдук. Дьиҥэр, антах кииҥҥэ анал үнүстүүттэр аһыллыбыттар, каадырдар сүүмэрдэммиттэр, исписэлиистэр бэлэмнэммиттэр. Онон үлэ-хамнас саҕаламмыт, чэ олуга охсуллубут курдук буолбут.

Нуучча учуонайдара өссө Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин ыраах инниттэн бу боппуруоһунан дьарыктаммыттар эбит. Сэбиэскэй кэмҥэ ол үлэ салҕаммыт. Ааттаах-суоллаах учуонайдар Кытай былыргы суругунан источниктарын кытта үлэлээннэр, мыыныыта суох элбэх үлэни суруйбуттар, олор бэчээттэммиттэр. Ааспыт үйэ 30-с сылларыттан  итинник үлэ улаханнык аҕырамнаабыт, өссө тохтообут курдук майгыннаммыт. Бэлиитикэ оонньуута буолуон сөп. Кыра норуот төрдүттэн устуоруйата суох буолуохтааҕын, кинилэр эрэйдээхтэр Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин эрэ кэнниттэн «чууп-чаап» диэн барбыттарын курдук өйдөбүлү соҥнооһун барбыт быһыылаах. Тоҕо итинник этэҕин диэтэххэ, кыра норуоттар тустарынан үгэскэ кубулуйбут хаалыылаах өйдөбүл билигин да тыыннаах. Арай «сайдыылаах» уонна «култууралаах» дьон онтуларын тастарыгар таһаарбакка, истэригэр тутан эрдэхтэрэ.

Тоҥус-маньчжур бөлөҕө

--Тоҥус-маньчжур бөлөҕөр киирэр 9 норуот баар. Мантан маньчжур (12 мөл. киһи) Кытайга олорор. Арассыыйаҕа 37 тыһ., аан дойдуга 77 тыһ. эбэҥки баар. Биллиилээх сэбиэскэй тунгусоведтар В.А.Туголуков, Б.О.Долгих, Г.М.Василевич уо.д.а. ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа 80-100 тыһ. тоҥус баара диэн бэлиэтииллэр. Ол саҕана «тоҥус» диэн аат уопсай өйдөбүлгэ сыһыаран туттуллара. Ааспыт үйэ 70-с сылларыгар эбээннэр ахсааннара 2 тыһыынчаттан эрэ тахсалар диэн бэлиэтэммит. Онтон 2010 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн эбээн ахсаана 22 тыһ. киһиэхэ тэҥнэспит, мантан 15 тыһыынча эбээн Саха Сиригэр олороро ыйыллыбыт. Приморскай, Хабаровскай кыраайдарга, Приамурьеҕа, Камчаткаҕа, Сахалин, Амыр уобаластарыгар тоҥус састаабыгар киирсэр ороктар, орочтар, удегейдэр, нанаецтар, негидалецтар, ульчалар бааллар. 2010 сыллааҕы дааннайынан, ороктар – 190, орочтар – 200, удегейдэр – 4,5 тыһ., нанаецтар – 12, негидалецтар – 2 тыһ., ульчалар – 1,5 тыһ. киһи ахсааннаахтар. Көстөрүн курдук, бары бытархай ахсааннаах норуоттар.

Бу 9 норуот тыла, тоҥус-маньчжур тылын бөлөҕө диэн ааттанан, аны Алтаайдааҕы тыл бөлөҕөр киирэр. Ол түмүгэр түүр, монгуол, кэриэй, дьоппуон тылларын сабыдыалларын ылыныы эмиэ баар. Түҥ былыр, инньэ V–VII тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр, төрүттэрбит алтаай бөлөҕөр киирэр уруулуу тыллаах омуктары кытта алтыһа сылдьыбыт буолан тахсаллар.

Урут саха тылын 25–27% монгуол тылыттан турар дэнэрэ, билигин ону 40%-ҥа тиэртилэр. Саха тылыгар тоҥус тыла өтөн киирэн буккуһуута 4–6% курдугунан сабаҕаланара. Маны мин сыыһа диибин уонна тоҥус тылын сабыдыалын 15–20%-ҥа тиэрдэбин. 2000 сылга Василий Кейметинов «Аборигенная топонимика Якутии» кинигэтэ бэчээттэнэн тахсыбыта. Кини бу үлэтигэр Саха Сирин өрүстэрин, күөллэрин, хайаларын, сирдэрин-уоттарын ааттарын 90%-на тоҥустуу тылтан төрүттээхтэрин бэлиэтээбитэ.

Сэбиэскэй кэм учуонайдара Ю.А.Мочанов уонна С.А.Федосеева тоҥустар төрүттэрэ Саха Сирин баһылааһыннара 3 тыһ. сыл анараа өттүттэн саҕаламмытын сабаҕалаабыттара.

Ухуань – увань - эвэн

--Эбээн норуотун устуоруйатын хасыһар буоллахха, иһэ истээх буолан тахсар. Кытай источниктарыгар эбээн норуотун туһунан биһиги эрабыт иннинээҕи II үйэттэн саҕаланан суруллан барбыт. Кытайдыы “увань” дэнэн сурукка киирбит. Ухуань-сэньби – бу түҥ былыргы дунхулар, былыргы палеоазиатскай норуоттар. Балар холбоһоннор: ухуань – увань – эвэн үөскэтэллэр. Ухуаннар төрүт былыргы монгуоллуу тыллаахтар. Дьиэ сүөһүтүн ынаҕы, сылгыны, хойу иитэллэр. Биллиилээх тунгусовед Г.М.Василевич бигэргэтэринэн, били инники этиллибит тоҥус төрүттээх 9 норуот эвэннэринэн ааҕыллар буолбуттар.

Чжуржэннэр көмүс импиэрийэлэрэ

--Тоҥус уруккута биир кэлим норуот буолар, ону бэлиитикэ орооһуутун түмүгэр ускуустубаннайдык араартааһын, хайыталааһын, күүстээх муннарыы ыытыллан, онто да суох бэйэтин сайдыытын уонна өрөгөйүн алын кэрдииһин диэки сыҕарыйан эрэр норуот, мөлтөөһүн-ахсааһын долгунугар саба оҕустарбыт. Тоҥус-маньчжур аармыйата 1 мөл. ахсааннаах буойуннаах этэ. Кытай судаарыстыбатын аҥаарын сэриилээн ылан, 119 сыл (1115-1234 сс.) баһылаан-көһүлээн олорбута. Ол кэм «Золотая империя чжурженей» диэн ааттаммыта.

Кыра дэнэр норуот устуоруйата чинчиллиитэ уонна үөрэтиллиитэ элбэх ыарахаттары, уустуктары көрсөр. Кини устуоруйата үйэлэр үрдүк мөҥүөннэрин кэтэхтэригэр үтүрүллэн умнулла, манна өссө соруйан умуннарылла быһыытыйбыт эбит диэххэ сөп. Ким да кыра омукка баһыйтара, баһылата сылдьыбытын аһаҕастык билиниэн баҕарбат. Олох уста турар айылгылаах, ол быһыытынан хаһааҥҥыта эрэ тарайар тааскатын өрөгөйүгэр тиийэ сылдьыбыт омук, сороҕо бэйэтэ имниин эстибитэ ырааппыт, сороҕо ол ааспыт, сүппүт, көмүллэн хаалбыт көмүс кэмин ахтылҕаныгар сыламнаан олорор буолар. Кэмчи тылынан ситэрэн эттэххэ, устуоруйа, син биир үтүөмсүк дьахтар кэриэтэ, күүстээҕи уонна кыайыылааҕы сөбүлүүр, өрө тутар. Буолан баран, бу күннээҕи, субу кэмнээҕи дьоруойу.

Тоҥус-маньчжур норуоттар устуоруйаҕа киирбит көмүс кэмнэрин туһунан, нуучча учуонайдара Л.Я.Штеренберг, Н.В.Кюнер, В.Н.Васильев, Н.Я.Бичурин (отец Иакинф), И.П.Георги, С.М.Широкогоров уо.д.а. Кытай источниктарын туһанан, ону тылбаастаан, элбэх үлэлэри суруйан тураллар.

Ыччаппытыгар эрэллээх буолуохтаахпыт

--Билиҥҥитэ норуоппут туһунан билиибит-көрүүбүт намыһах диэн буолбакка, отойун даҕаны ып-ыраас лиис кэриэтэ. Ыччаппыт норуотун устуоруйатын билбэтин таһынан, улахан хомолтолооҕо, ылыммат. Ол ыччат буруйа буолбатах. «Норуотуҥ маннык устуоруйалаах» диэн ким да кинини үөрэппэтэх. Ол кэннэ эдэр киһиэхэ хантан ылан, туох өйө-санаата, толкуйа үөскүөн сөбүй? Устуоруйаны фальсификациялааһын, соруйан муннарыы – улахан буруйу оҥоруу буолар.

Хайа да түгэҥҥэ үүнэр көлүөнэбитигэр эрэллээх буолуохтаахпыт, киниэхэ итэҕэйиэхтээхпит. Үөрэҕи, сайдыыны туох да тохтоппот. Хайа да кэмнэргэ, ханнык да балаһыанньаҕа чинчийэр, үөрэтэр үлэ быстан хаалыа суоҕа. Ыччаппыт ол онуоха бэлэмнээх, сүдү баҕалаах уонна оннук сыаллаах соруктаах буолуохтаах. Маныаха биһиги биир сүүйүүлээх балаһыанньалаахпыт: Кытай хроникаларыгар, ахсаана суох элбэх источниктарыгар тоҥус норуотун устуоруйата толору баар.

Кыбытык тыл

Бэрэпиэссэр А.А.Алексеев бу тылларыгар киһи сөбүлэспэтэ баар буолуо дуо? Устуоруйата суох норуот диэн баар буолуон сатаммат. Дьадаҥы уонна баай устуоруйалаах норуоттар диэн араартааһын уонна оннук өйдөбүлү үөскэтэ сатааһын, бу сымната эттэххэ, бэлитиичэскэй сүүлүктээһин, шовинизм биир көстүүтэ буолар. Хас биирдии норуот устуоруйата, аан дойду бары норуоттарыгар сыһыаннаан хатыламмат сөҕүмэрин ааһан, уопсай көстүүгэ бэйэтэ эрэ ойуччу ылар соҕотох миэстэлээх.

Биһиги, сахалар, эмиэ биллибэт эбэтэр сурукка киирбитинэн баара-суоҕа үс-түөрт үйэлээх устуоруйалаах норуот буолабыт. Ол бэйэбит инньэ төрдүбүтүн хантан-хантан ороон таһаарбаппытый? Арааһа, төһөнөн ыраатабыт да, соччонон сайдыылаах норуоттар ахсааннарыгар киирсиэхпит диир бүччүм санаалаахпыт быһыылаах. Прибайкальены, Забайкальены дойдуларынан барбах ааҕа да барбаппыт. Бу соторутааҥҥыга диэри сахалар төрүттэринэн курыканнары ааҕыы баара. Ол сабаҕалааһын билигин суолтатын сүтэрдэ быһыылаах.

Кытай инньэ 5 тыһыынча сыллааҕыта суруктаммыт-бичиктэммит, улуутун аанньа улуу норуот буолар. Аан дойду оччотооҕу суруктаах-бичиктээх судаарыстыбаларын летописецтара Кытайга кэлэннэр, хаһааҥҥыта эрэ буолуталаабыт улуу сабыытыйалар сурукка суруллан хаалбыттарын кытта билсэн, билиилэрин-көрүүлэрин хаҥатан бараллара.

Сахаттан сэдэх китаевед үөрэхтээх Е.С. Сидоров тоҥус эрдэтээҥҥи устуоруйата Кытай хроникаларыгар киэҥник суруллубутун туһунан бэлиэтээһинэ баар этэ. Саха эмиэ бу хайысхаҕа тоҕо үлэлэһиэ суохтааҕый? Кытай суругунан источниктарыттан саха туһунан, кыраны даҕаны таба тайанар буоллар, ол сүүнэ дьыалаҕа холонуо этэ. Дьыала улаханыгар-кыратыгар буолбатах, төһө табыгастаахтык ороон ыларыҥ суолталаах. Дьиҥэр, биһиэхэ тирэх наада, оннук тирэҕи булунарбыт буоллар, хамсааһын тахсыах этэ.

Прокопий ИВАНОВ