Арктика

Ил Түмэн дьокутаата Виктор ГУБАРЕВ "Развитие Арктической зоны РС (Я) в контексте транспортной инфраструктуры" диэн дакылааты аахта. Ону кылгатан билиһиннэрэбит.

“Аартыка айылҕатын баайыгар болҕомто күүстээх буолан, сайыннарыыга туһуламмыт араас дьаһаллары, сокуоннары сылын ахсын ылыналлар. Ол эрээри син биир олох таһыма үрдээбэт. Төрүт олохтоох норуоттар уонна сир баайын туһанааччылар икки ардыларыгар дохуоту үллэстиигэ өйдөспөт түгэн элбэх. Маныаха саҥа бигэргэммит "О государственной поддержке предпринимательской деятельности в Арктической зоне Российской Федерации" диэн сокуон көдьүүстээхтик үлэлииригэр эрэнэбит. Ол гынан баран, баччаҥҥа диэри Аартыка түөлбэтин сайыннарыы туһунан тирэх (базовай) сокуон суох.

Аартыкаҕа тырааныспар эрэ барыта тиийбэт. Оннук мөлтөх суоллаах-иистээх. Саха сиригэр массыына айанныыр, бары туһанар суолбут уопсай уһуна 40 тыһ. км. Итинтэн 68%-на – буор уонна кыһыҥҥы суол. Балары көрүүгэ сыл аайы 2 млрд. солк. ороскуоттанар. Ити үптэн  50%-на аҕыйах ый эрэ туһалыыр кыһыҥҥы суолу тутууга барар. Ол иһин уһун кэм болдьохтоох кыһыҥҥы суоллары оҥоруохпутун наада, оччоҕо сырыы да харгыһа аччыа, ночоот да кыччыа. Онуоха бастаан субъектар Суолларын пуондаларын үбүн улаатыннарар сорук турар. ГСМ-тан киирэр нолуоктан ити пуондаҕа элбэҕи ыытар гына сокуону уларыттахтарына эрэ боппуруос быһаарыллыа этэ.

Сайынын уу суола эрэ абырыыр. Билигин "Внутренний водный транспорт" диэн национальнай бырайыак чэрчитинэн үлэ барыахтаах. Уу аннын дириҥэтэн биэрэр тиэхиньикэ аҕыйаҕыттан кэлиҥҥи сылларга уу суола биллэ мөлтөөтө. 1980-1990 сылларга ити сыалга 39 тиэхиньикэ көрүллэр эбит буоллаҕына,  2020  сылга 13 земснаряд эрэ үлэлээтэ. РФ Тырааныспарга министиэристибэтэ Өлүөнэ өрүс уу суолларын оҥорууга биэрэр үбүн улаатыннарарын көрдөһөбүт. Национальнай бырайыагы бигэргэтэргэ уу аалларын көрөргө-харайарга 2,5%-наах лизини 15 сылга биэрэр туһунан этиибит учуоттанара буоллар. Дьону таһар устар аалларбыт 30-тан тахса саастаахтар. "Развития транспортной системы России" бырагыраама чэрчитинэн саҥа устар ааллары ыларбытыгар үп көрүллүөн наада.

Саха сирэ киэҥэ бэрт буолан, кылгас кэмҥэ ыраахха тиийэр сүрүн тырааныспарбыт – сөмөлүөт уонна бөртөлүөт. Арассыыйа Аартыкатын нэһилиэнньэтин ахсаана 2 431,5 тыһ. киһи. Итинтэн 67,7 тыһыынча киһитэ Саха сирин 13 улууһугар олорор. Бу дьон өрөспүүбүлүкэ киинигэр салгынанан кэлэллэригэр 15-37 тыһ. төлүүллэр. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 50%-наах субсидия оҥоһуллар. Барыларыгар буолбатах,  23-тэригэр диэри уонна 55-тэриттэн үөһэ саастаахтарга эрэ. Онно даҕаны  2,5 млрд солк. баранар. Онон федеральнай бүддьүөттэн субсидия көрүллүөн наада диэн куруук этэбит. Хоту улуус аэропортара олус эргэрдэ. Көтөр ааллар эмиэ. 32 аэропорт уонна 133 түһэр-көтөр балаһа олох быстар мөлтөх туруктаах. Элэйиилэрэ-эргэриилэрэ 80%-ҥа тэҥнэһэр. 2024 сылга диэри Депутатскай, Үрүҥ Хайа, Эдьигээн, Черскэй аэропортара саҥардаллыахтаахтар. Онтон атыттары (Ленскэй, Сунтаар, Алдан, Муома, Уус Куйга, Сааскылаах, Уус Маайа, Баатаҕай, Өлөөн, Зырянка) “Комплексный план модернизации и расширения магистральной инфраструктуры до 2024 года и до 2030 года” диэн федеральнай бырайыакка киллэрэллэрин РФ Тырааныспарга министиэристибэтигэр туруорса сылдьабыт. Үс эрэ аэропорт (Тиксии, Чокурдаах, Черскэй) түһэр-көтөр балаһалара аспаал. Онтон атыттар киэннэрэ буорунан турар. «Развитие авиационной промышленности России на 2013-2025 годы» бырагыраама чэрчитинэн хоту көтөргө табыгастаах сөмөлүөттэри собуоттар оҥорон таһаараллара уонна ону чэпчэтиилээх лизинг көмөтүнэн ылар механизмы толкуйдууллара буоллар. 2007 сыллаахха 29 аэропорду холбуур «Аэропорты Севера» диэн хааһынаттан үбүлэнэр тэрилтэни тэрийбиппит. Бу тэрилтэ сылга 30 тыһ. рейси оҥорор, 500 тыс. пассажиры таһар. 2015 сылтан ыла «Аэропорты Севера» көрүллэр үбэ улааппат. 2020 сылга букатын да 7,8%-нан кыччаата. 2021 сылга 8,6% аччыыра сабаҕаланар. Оттон эксплуатационнай ороскуота улаата турар. Онон 2021 сылтан субсидиятын 1,5 млрд солк. диэри улаатыннарары туруорсабыт”.

Дакылаатын түмүгэр Виктор Губарев Аартыкаҕа урбааны тэнитии туһунан боппуруоска тохтоото. Наар бөдөҥ эрэ хампаанньалары  өйүүллэрин, дьоҕус биисинэстээхтэргэ күттүөннээх көмө оҥоһуллубатын бэлиэтээтэ. “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2016  сылга диэри Аартыка эҥээр 303 дьоҕус урбаан тэрилтэтэ баара. Онно 1 550 киһи үлэлиирэ. 2019 сылга кинилэр ахсааннара 918 киһиэхэ диэри аччаабыт. Тоҕо диэтэххэ, туох да  чэпчэтии, көмө хотугу урбаанньыттарга оҥоһуллубат. Ити эппит кыһалҕаларбын барытын туораттахпытына эрэ, Аартыка сайдыа, кэскилэ кэҥиэ".