Арктика

Аартыка түөлбэтин сайыннарыыга судаарыстыбаннай бэлиитикэ төрүттэрэ, Аартыкатааҕы түөлбэни сайыннарыы стратегията, Сайыннарыы бырагырааматын докумуоннара ылыллан тураллар. Эбии өссө сайдыы саҥа бырагыраамата бэлэмнэнэ сылдьар диэн буолар. Онон сайыннарыы өттүнэн былаанынан, докумуоннарынан, стратегиянан тутахсыйыы суох курдук.

Оннук буоллаҕына да сатанар. XXI үйэҕэ элбэх судаарыстыба биир глобальнай сыалынан-соругунан Аартыканы бас билии буолуоҕа уонна ол онтон сылтаан утарыта турсуу кыһалҕата үөскүөҕэ диэн өйдөөх дьон эппиттэрэ ыраатта. Урукку систиэмэҕэ бэйэтин Аартыкатааҕы балаһатын кэлимник баһылаабыт Сэбиэскэй сойуус эстиэҕиттэн, аныгы Арассыыйа бу дьыалаттан букатыннаахтык тэйбитэ баара.

Дьон-сэргэ өйдүүр буолуохтаах, биллиилээх младореформатор Егор Гайдар, аныгы Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлинэн олоро түспүт кэмигэр, дойду Хотугу уонна Аартыкатааҕы түөлбэтин  төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарыгар анаан, Арассыыйа биир эмэ түгэх эрэгийиэнигэр аҕыйах дьиэни тутан, онно көһөртөөн кэбиһэр былааны бүттүүн истиигэ таһаарбытын. Младореформатор толкуйунан, оннук быһаарыыны олоххо киллэрии көҥдөй ороскуоттан босхолонуу уонна баллаас айах адаҕатын букатыннаах эстииттэн быыһаан ылыы суолунан буолуохтааҕа. Дьиҥнээҕинэн, бу онто да суох уһун үйэлэргэ өлүү уонна тиллии икки ардынан олорон кэлэн иһэр аҕыйах ахсааннаах норуоттартан «цивилизованнайдык босхолонуу» суола буолуохтааҕа. Үйэлэргэ муус кыраайы иччилээн,  итии тыыннаан, Арассыыйа уонна Сэбиэскэй сойуус импиэрийэлэрин сокуоннай олохтоохторун быһыытынан харабыллаан, кэтээн кэлбит өҥөлөрүн төлөбүрэ итинник быһыллан турардааҕа.

СӨ Аартыка сайдыытыгар уонна Хотугу сир норуоттарын дьыалаларыгар миниистирин солбуйааччы М.А.Погодаев Саха сиригэр киэҥник иһиллэр-биллэр табаһыт дьонтон удьуор тардар эдэр киһи. Миниистир солбуйааччытын быһыытынан кини аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын боппуруостарын сүрүннээһиҥҥэ, кинилэр бырааптарын хааччыйыыга сүгэр боломуочуйаларын толорууга үлэлэһэр.

- РФ Бырабыыталыстыбата Аартыка дьыалаларыгар  сыһыаннаан ылыммыт  тутаах докумуоннарын курдук быһаарыылар өрөспүүбүлүкэбитигэр эмиэ ылыллан тураллар, - диир Михаил Александрович. – Стратегияҕа сүрүннээн Аартыкатааҕы түөлбэ экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан этиллэр. Бу маныаха син биир айылҕа ресурсаларын туһаҕа таһаарыы сыала-соруга турар. Ол өйдөнөр уонна ылыныллар. Олус уһун кэмнээх харгытааһын, өссө ыһыллыы-тоҕуллуу кэнниттэн, экэниэмикэҕэ хамсааһын таҕыстаҕына эрэ, саҕалааһын баар буолуон уонна былааннаммыт олоххо киириэн сөп.

Социализм систиэмэтигэр Хотугу сири уонна Аартыканы баһылааһын кэлимсэ былааннаахтык уонна ол барыта судаарыстыба модун арҕаһыгар сүктэриллэн, киэҥ далааһыннаахтык баран турар. Дьоһуннаах судаарыстыбаннай сыһыан үтүө түмүктэри биэрбитэ. Итинник соругу уонна ыарахан ындыыны судаарыстыба билигин кыайан уйунуо уонна тардыа суоҕа. Ол иһин дойду салалтата Аартыканы саҥалыы баһылааһыҥҥа предпринимателлии үлэни-хамнаһы тэнитэр соругу туруорда.

Федеральнай докумуоннарга аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттары таарыйар ордук сытыы боппуруостар туруоруллубуттар эрээри, олоххо киллэриллиэхтээх чопчу дьаһаллар бэлиэтэммэтэхтэр, онуоха анаан ырытыллан оҥоһуллубут мэхэньииһимнэр ыйыллыбатахтар. Сытыы кыһалҕалар сири туһаныы, бултааһын, балыктааһын боппуруостарыгар бааллар. Федеральнай бырабыыталыстыба маныаха дьону аҕыйах ахсааннаах норуоттар кэккэлэригэр анньыыны регистрациялааһын суолунан барда.

Өрөспүүбүлүкэбит бэйэтин  аҕыйах ахсааннаах  норуоттарын интэриэстэригэр үлэлиир сокуоннары ылыныыга уонна хааччыйыыга дойду бастыҥ эрэгийиэнинэн буолар. Ол да буоллар аҕыйах ахсааннаах норуоттар кыһалҕалара федеральнай болҕомтону уонна сокуоннарынан хааччыллыыны эрэйэллэр. Сири туһаныы, үгэс буолбут дьарыктары сайыннарыы уонна ол туһуттан дьайыылаах ырычаахтары олохтооһун, аҕыйах ахсааннаах норуоттар төрөөбүт тылларын харыстааһын, Аартыка оҕолорун өйүүр бырагырааманы ылыныы, уо.д.а. федеральнай таһымнаах сокуоннар наадалар.

Миниистир солбуйааччытын тылыгар олорсо биэрэн, бэйэ санаатын этэр буоллахха, аан дойду «чулуу цивилизациятыгар» сыстарга күн баҕалаах Арассыыйа үрдүкү салалтата, бэйэтин кыра-хара омуктара буолуохтааҕар, бүтүн норуота үчүгэй үөрэхтэнэригэр даҕаны куойатын-маҥкытын улаханнык оҕустара барбат курдук туруктаах. Арассыыйа кыра норуоттарын төрөөбүт тылларын харыстыыр туһунан сокуона суох. Өлбүт уонна өлбүт аҥаардаах тыллардаахпыт туһунан ХНТ анал дакылаатыттан ой дуораанын кэриэтэ дэҥ-дуҥ истэн аһарабыт.

Өрөспүүбүлүкэбит бүгүҥҥү туругунан 156 тыһ. дьиэ табалаах. Саамай сууллуулаах 90-с сылларга ахсаана 130 тыһ. табаҕа диэри түһэ сылдьыбыта. Сэбиэскэй кэмҥэ 389 тыһ. таба баарыттан. 2000 сыллар бастакы аҥаардарыгар балачча өрүһүнэн, ахсаан 180 тыһ. төбөҕө чугаһаан испитэ. Хоту сир уонна Аартыка үгэс буолбут төрүт дьарыктарын таба иитиитин, бултааһыны уонна балыктааһыны сайыннарыы туһунан кэлин ылыллыбыт бары докумуоннарга булгуччу этиллэр. Ол эрээри, ол барыта уопсай уонна кураанах тылларынан, боруоста үрдүттэн саба быраҕан этиллэллэрин бэлиэтиэххэ сөп.

Таба иитиитин сайыннарыыга Индигиир сүнньүнээҕи улуустар, чуолаан Аллайыаха улууһа таарыллар. Уларыйыылаах 90-с сыллар ортолоругар, хаһааҥҥыта эрэ 30 тыһ. тахса табалана сылдьыбыт бу улуус ол баайыттан илиитин соттон кэбиспитэ. Таба иитиитэ ыараан, букатыннаахтык ночооттоох көрүҥҥэ кубулуйан, дьоно-сэргэтэ үтүө көҥүлүнэн балыкка көһөн, күн бүгүнүгэр диэри табаҕа төннө илик. 30 сыллааҕыта тэйбит дьыалатыгар улуус дьоно-сэргэтэ хаттаан төннүө дуо? Улахан саарбахтардаах буолуо. Үлэ-хамнас урукку оннугар түһүөн сөп, өскөтө дьыала төрдүттэн саҥалыы тэрээһиннэннэҕинэ, табаһыт сырата үчүгэйдик төлөнөр буоллаҕына.

Сэбиэскэй кэмҥэ Хотугу сиргэ, ол иһигэр Аартыкаҕа судаарыстыба улахан хамнаһынан, аһынан-үөлүнэн, табаарынан бастыҥ хааччыйыынан, уһун уоппусканан дьону, үлэһити тардара. Эдэр саас арамаантыката даҕаны син баара эбитэ буолуо гынан баран, ол улахан оруолу оонньооботоҕо чахчы. Оннук уйгуну үлэһит кылаас бүгүҥҥү бэйэтин үлэни биэрээччититтэн көһүтэр да, ирдиир да кыаҕа суох. Бүгүҥҥү оробуочай соҕотох эрэллээх – ол адьас көстөн турар баттабыла суох үлэтин төлөбүрүн аахсан ылыы.

«Сир аннын сөптөөхтүк туһаныы, тулалыыр эйгэҕэ хоромньу тахсыытын бохсуу сыалынан, сыллата экологическай экспертизаны ыытабыт. 2010 сылга туһааннаах сокуон тахсыаҕыттан 26 итинник хайысхалаах экспертиза ыытылынна, 16 ыытыллара былааҥҥа турар. 550 мөл. солк. суумалаах хоромньу таһаарыллыбыта арыллыбыта. Хоромньулары таһаарбыт хампаанньалар ол буруйдарын толуйуохтаах төлөбүрдэри оҥоро сылдьаллар. РФ Бырабыыталыстыбата куһаҕан хаһаайыннааһын түмүгэр айылҕаҕа, тулалыыр эйгэҕэ таһаарыллыбыт хоромньу толуйуллуохтааҕын туһунан уурааҕа ырытыллан оҥоһуллан турар. Сорох айылҕа ресурсаларын, сир аннын туһанааччылар, үөрүйэххэ кубулуйан хаалбыт үгэстэринэн, бас-баттах, үүнэ-тэһиинэ бараллара булгуччу тохтуох тустаах.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр КоАП-ка уларытыы киллэрилиннэ. Икки адьас саҥа ыстатыйалардаах. Бастакы ыстатыйа. Сир аннын туһанааччы этнологическай экспертизаны ыыппат түбэлтэтигэр. Иккискэ. Аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар үгэс буолбут айылҕаны туһанар эрэсиимнэрин кэһии иһин ыстырааптар олохтоноллор. Биирдэ ылан көрдөххө, баҕар, ол ыстырааптар буруйдааҕы ыстаана суох ыытар курдук хабыр дьайыылара суоҕа буолуо. Бу гынан баран, тустаах сирэй буруйдааҕа боротокуолланан, ол онто сурукка-бичиккэ тиһиллэн, ыстырааптанан иһэр буоллаҕына, аныскы сырыыга тардынарга күһэллиэҕэ. Оттон ону аахсыбат буоллаҕына, кэлин буруйа муунталаныа, ыйааһын бэскитигэр ууруллуо турдаҕа», – диэн кэпсиир Михаил Александрович.

— Өссө сэбиэскэй кэмҥэ 1989 сыллаахха ыытыллыбыт Бүтүн Сойуустааҕы биэрэпис түмүгүнэн, — диир миниистири солбуйааччы. — Өрөспүүбүлүкэбитигэр 28,2 тыһ. аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ олороллоро (эбээннэр, эбэҥкилэр, дьүкээгирдэр, долгааннар уонна чукчалар). 2002 сыллааҕы Бүтүн Арассыыйатааҕы биэрэпис түмүгүнэн, кинилэр уопсай ахсааннара 32,9 киһиэхэ тэҥнэспитэ. Оттон 2010 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн – 39,9 тыһ. киһиэхэ. Көстөрүн курдук, үүнүү баар.

Өрөспүүбүлүкэҕэ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттартан оробуочай каадыры бэлэмнээһин бырагыраамата баар. Черскэйдээҕи кэллиэс үөрэҕин бырагыраамата саҥардыллан үлэлии турар. Оробуочай каадыры бэлэмниир хайысхалаах өссө икки үөрэх тэрилтэтэ аһыллара былааҥҥа турар.