Тыа хаһаайыстыбата

Удьуор утума

Мин хаһыат уопсастыбаннай кэрэспэндьиэнин быһыытынан Владимир Африканович үлэтин-хамнаһын балачча сырдатан кэллим. Бүгүн кини оҕо сааһын түгэннэриттэн быһа тардан ааҕааччыларга билиһиннэриэхпин баҕарабын.

Киһи эмискэ дьаныардаах уонна дьонтон ураты улуу үлэһит буолан хаалбатын бары да билэн эрдэхпит. Чаҕылхай ситиһиигэ кэлии хара бастакыттан туохтан эрэ ситимнээх, туох эрэ төрүттээх буолар. Итиэннэ киһини оҕо сааһыттан майаак сулус курдук улахан баҕа санаа бэйэтигэр ыҥыран, ол баҕата кинини кытары бииргэ улаатан, өр сыллар усталарыгар уҕараабакка, киниэхэ ис күүһү биэрэр итиэннэ идэтигэр ураты бэриниилээх сыһыанын кытары дьүөрэлэһэр уостубат күүстээх санаа баар буоллаҕына, ону сайыннаран, күүһүрдэн, кыайыылаах бастыҥ үлэһит буолар. Маныаха Үлэ Дьоруойа Владимир Михайлов тус олоҕо, үлэтин-хамнаһын ис иһигэр билсэн ырытан көрдөххө, олус интэриэһинэй уонна бастыҥ холобур буолар. Владимир Африканович аҥаардас хара үлэнэн, саха төрүт дьарыгын – ынах сүөһүнү өрө тутан, хайдах барҕа ситиһиилэммитэ, киэҥ сирдэринэн биллибитэ, аата дорҕоонноохтук ааттаммыта үгүс киһи интэриэһин тардар.

Айыы үөрэҕинэн киһи үс куттаах: буор кут, ийэ кут уонна салгын кут. Кут киһи сүрүн үөскэтэр. Киһи биир эмит кута кыайан сайдыбатах буоллаҕына, сүрэ эмтэрийэрин туһунан Лазарь Афанасьев-Тэрис бэлиэтээн турар. Дьэ онно олоҕуран сыаналаан көрдөххө, Владимир Африканович удьуоруттан бэриллибит элэккэй майгытынан, киһиэхэ аламаҕай сыһыаныттан, дьоҥҥо-сэргэҕэ наар үчүгэйи баҕарарыттан, кыһалҕалаахтарга көмөлөһөрүттэн, бэйэтин кыаҕынан, дьулуурунан ситиһэрэ кини ийэ кута уонна салгын кута буор кутун кытары ыкса сибээстээҕин туоһулуур.

Эбэ, ийэ алгыһа

Кини өбүгэлэриттэн утумнанан кэлбит үөрүйэҕи, билиини, сатабылы бэрт кыра сааһыттан эбэлээх ийэтин сабыдыалларынан, сүрэҕинэн ылыммыта, бу тыйыс айылҕалаах, уһун, тымныы кыһыннаах хотугу дойдуга саханы саха оҥорбут ынах сүөһүгэ аламаҕайдык сыһыаннаһарга, ынаҕы кытта киһилии кэпсэтэргэ үөрэммитэ.

-- Судаарыстыбаны албынныыр сыыһа, дьоҥҥо-сэргэҕэ көмөлөһөр буол, дьон сүбэтин иһит, кээмэйтэн быһаҕас куппат буол, ол оннугар толору кут, -- диэн ийэтин үөрэҕин ылынан, кыракый Володя сүөһүгэ эрдэттэн сыстан, ньирэй көрүүтүгэр уһуйуллубут, алта саастааҕыттан ынаҕы ыыр буолбут.

Түөрт саастаах уолчаан Куталаах диэн сыһыы кытыытыгар баар көлүйэттэн уу баһар уонна эбэ аах киэһэ оттоон кэлэллэригэр, ньирэйдэри баайан тоһуйар эбээһинэстээх эбит. Эбээһинэһин сүрдээҕин эппиэтинэстээхтик толорорго кинини эһэтэ Мохоос үөрэппит. Биэс сааһыгар эбэтин Маарыйаны батыһан, ынах ыырга үөрэнэн барбыт. Эбэтэ ынаҕын ыан бүтэн баран, сиэнигэр ынах эмиийин тардыалаан, үүтү этэттииргэ үөрэппит. Ону уолчаан бэркэ сөбүлээн, наар ынах ыаһа титииккэ тардыһар буолбут. Хас сырыы ахсын эбэтэ: “Оо, оҕом үүтү хаалларбатах” уонна «Оҕом ыан, ынаҕым дэлби иэппит” диэн хайҕаан этэриттэн итиэннэ сүүһүттэн сыллыырыттан эрдийэн, кыра киһи улам-улам сүөһүлэри сөбүлээн, эбэтин курдук ынахтары кытары кэпсэтэртэн уонна үүт төһөнөн элбэх кэлэригэр ис сүрэҕиттэн дуоһуйар буолан барбыт. Оскуолаҕа киириэн иннинэ, Володя ынаҕы үчүгэйдик ыыр буолбут. Кини эбэтин ынаҕын Ыалыкыны ордук сөбүлээн ыырын ахтар. Соннук кыра уолчаан түөртээҕиттэн ынах ыырга сыстыбыт уонна алталааҕыттан эбэтин ынахтарын ыыр буолбут. Оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар хас күн аайы эрдэ туран, пиэрмэҕэ тиийэн, ийэтигэр көмөлөһөн, саах күрдьэн баран, оскуолатыгар тэбинэр эбит. Ситинник олох кыра сааһыттан саха үгэһин этигэр-хааныгар, өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн улааппыт.

Итинтэн ситимнээн таһаардахха, уолчаан үлэ үөрэҕэр эрдэттэн уһуйуллубут уонна ону оҕо саас мэник-тэник сылларын ухханыгар сүтэрэн-оһорон кэбиспэккэ, сүрэҕэр-быарыгар сөҥөрдөн, өй-санаа кэлимсэ салаатын курдук байытан, сайыннаран этин-сиинин бэлэмнээбит эбит. Инньэ гынан, кини оҕо эрдэҕиттэн ийэ кута саха төрүт дьарыгын олоҕун аргыһа оҥостор дьылҕатын эрдэттэн бэлэмнээн ыыппыт Айыы киһитэ эбит диэн этиэххэ сөп курдук. Ол сабыдыалынан Володя Михайлов ыанньыксыт идэтин таларыгар, ол кэмҥэ чорботуллубут эдэр дьону угуйар интэриэһинэй, элбэх ситиһиилэри эрэннэрэр идэлэр кини сүрэҕин өрүкүнэппэтэхтэр, аралдьыппатахтар.

Дэгиттэр дьоҕур

Володя оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар бэркэ ыллыыра уонна имигэстик үҥкүүлүүрэ. Ол туһунан Володя убайын, “уордьаннаах, үүтү батыһыннарар биригэдьиир” диэн ааттыыр киһилэрин Степан Алексеевич Михайлов, кыыһа Мила кэпсиир. Мила убайа Володялыын иккис кылааска бииргэ үөрэммиттэр. Иккиэн эбэлэригэр Маарыйаҕа баран хоноллоругар, ырыа бөҕөтүн ыллаан, үҥкүү бөҕөтүн үҥкүүлээн дьонноругар кэнсиэртээн көрдөрөр эбиттэр.

Сааскы уһун өрөбүлгэ, биир үтүө күн иккиэн таһырдьа тахсаннар, хаарга индийскэй үҥкүүнү үҥкүүлээбиттэр, Володя онно эбэтин ырбаахытын кэппит. Владимир Африканович билигин даҕаны олус бэркэ үҥкүүлүүр, ону мин Степан Алексеевич кэргэнэ Сүөкүлэ Ивановна 85 сааһын бэлиэтиир үбүлүөйүгэр бэлиэтээбитим. Балта Лизалыын вальстаабыттарын көрдөххө, Владимир атаҕын уурара, илиитин ылара, сиһэ имиллэҕэһэ – балет үрдүкү оскуолатыгар үөрэммит, кылаастаах үҥкүүһүт курдуга. Арай, оҕо сааһыгар үҥкүү оскуолатыгар үөрэммитэ буоллар, улахан тыйаатыр үҥкүүһүтэ буолуон сөп эбит.

Аны куолаһа аһыллан ыллаан бардаҕына, ким баҕарар астына уонна дуоһуйа истэр ырыаһыта. Ити курдук, Владимир Африканович эргиччи талааннаах, култуураттан туора турбат, кэрэҕэ көхтөөх киһи.

Үлэттэн дуоһуйуу

Баара эрэ 17 саастаах эдэркээн уол ыанньыксыт идэтин талбыта кини дьоллоох олоҕун дьылҕата буолбута -- 1969 сыллаахтан сопхуос пиэрмэтигэр 18 туҥуй бургунаһы тутан, үлэлээн барбыта. Эдэр ыанньыксыт идэтигэр бастакы ситиһиилэрэ дьон сүбэтигэр-аматыгар тирэҕирбитэ, ону эбэлээх ийэтин такайыытынан оҕо эрдэҕиттэн этигэр-хааныгар иҥэриммит үөрүйэхтэригэр уонна сатабылларыгар дьүөрэлээн, үрдүк көрдөрүүлэргэ дабайар айана саҕаламмыта. Ол курдук маҥнайгы сылыгар ынаҕын ахсыттан 1 500 киилэ үүтү ыабыта. Иккис сылыгар көрдөрүүтүн тупсаран 1 800, үһүс сылыгар 2 100 киилэни ыабыта.

Үлэһит аатын ылан, аан бастаан илиигэ туппут бэйэ хамнаһа хаһан баҕарар, кимиэхэ баҕарар долгутуулаах буоларын, киинэҕэ да көрөн, кинигэҕэ да ааҕан итиэннэ тус бэйэнэн даҕаны бэркэ билэбит. Владимир Африканович бастакы хамнаһын ылбыт түгэнин билигин да долгуйа ахтар:

– Алтынньыга отделение хаассатыгар үстүү солкуобайдаах 40 күпүүрэни туттарбыттара сүрдээх халыҥ уонна ботуччу курдук көстүбүтэ. Сиэппэр нэһиилэ батарбытым. Харчым сабыс саҥа буолан, лап-лачыгырас, туох эрэ сыттаах, сүрдээх элбэх! Дьиэбэр сүүрэ-хаама былаастаан кэлбитим, бырааттарым, балыстарым бааллара. Харчыбын долгуйа-долгуйа, сиэппиттэн ороон, остуолга уурбутум уонна: “Мин да ийэм, аҕам курдук харчы өлөрөн кэллим”, -- диэн дьоллоох, киэн туттунуулаах санааҕа куустарбытым, сүрэҕим битиргэччи тэппитэ.

Ийэтэ Мария Алексеевна кэлбитигэр, кыра бырааттар-балыстар ытыстарын таһынан лэһиргэтэ-лэһиргэтэ, сонуннарын кэпсээбиттэр. Онуоха ийэлэрэ: “Барахсаммыын!” -- диэт уолун сымнаҕастык сыллаан ылбыт. Ийэтэ алаадьы буһаран лаһыгыраппыт, эбэтэ дьэдьэннээх күөрчэх оҥорбут. Киэһэ бары мустаннар, Володя бастакы хамнаһын ылбыт үөрүүтүн бэлиэтээбиттэр.

Итинтэн ыла үгүс хаар түһэн уулунна, олоххо-дьаһахха даҕаны араас уларыйыы-тэлэрийии бөҕөтө таҕыста. Талан ылбыт идэтигэр бэриниилээх, кэлэктиибигэр үтүө холобур буолар чулуу үлэһит кэлин төһө эмит араас үрдүк таһымнаах көрсүһүүлэргэ сылдьыбытын, чиэстээһиннэргэ кыттыбытын иннигэр, ол бастакы хамнаһын аҕалан дьонун үөрдүбүт дьоро киэһэтин мэлдьи долгуйа, уйадыйа саныыр.

Борис Потапов, Сунтаар