Тыа хаһаайыстыбата

Евгений Петровиһы кытта ааспыт сайын тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр көрсөн, хаһыакка анаан кэпсэтэн турардаахпыт. Онтон ылата сылы кыайбат кэм да аастар, киһибэр үөс батааскы биэрбэккэ кутугунаппытынан барабын.

 Көҥүл үйэ үөскээн, билигин суруналыыс, урукку курдук, хомондьуруопкаланан хайаан таймаламмат. Барбах таас куорат иһигэр эрэ тэлбэҥниир. Кэбиниэттэри кэрийэр, мунньахтарга саантыыр, салайааччылар сирэйдэрин-харахтарын манаһар. Ити официальнай дэнэр бэчээт үлэһитин бүгүҥҥү олоҕун туһунан кэпсиибин. Син билбэхтэһэбин дии саныыр, ол үөһэ дууһаҥ сытар тиэмэтигэр үлэлэһэриҥ балачча уустуктардаах. Ону хайыаҥый, сөбүлээн  ылбыт "ойоххун" хас санаатаҕыҥ, баҕардаҕыҥ аайы, хайдах быраҕан, хаалларан иһиэҥий? Син биир ол  тэҥэ буоллаҕа дии.

Онон, тыа сириттэн, күннээҕи олох, үлэ үөһүттэн сылдьар киһиэхэ түбэстэххинэ, мүччү туппат буола сатыырыҥ өйдөнүөхтээх. Хайа, уонна ыраах Халыма киһитин аны хаһан, хаһыс үйэҕэ көрсүөххүн ким-туох мэктиэлиэй? Евгений Петрович, эдэр киһи, улгумунан үөрдэр. Төһө да тиэтэйэ-саарайа сырыттар, син муннугу-ханныгы булан, хайыы-үйэ билсэр дьон быһыытынан сулбу-халбы кэпсэппитинэн барабыт.

— Кыстыккыт хайдах түмүктэнэн эрэр?

— Үчүгэйдик ааһан эрэр диэххэ наада. Күн-дьыл табаҕа бэркэ туран биэрдэ. Төрүөх түмүгэ ыам ыйын бүтүүтэ таһаарыллыа. Кэпэрэтиип 6 ыстаадатыгар 12 тыһ. табалаах. Мантан төрүүр-ууһуур табата – 6 тыһ. Ааспыт сыл түмүгүнэн табабыт ахсаана 1600 төбөнөн эбиллибитэ.

Эмиэ ааспыт сылга 30 туонна эти туттарбыппыт. Бэйэбит балыыһабытын, оскуолабытын, оҕо саадын хааччыйабыт. 1 киилэ эт – 350 солк. сыанаҕа турар. Муома улууһа этин биһигиттэн атыыласта.

(«Турваургин» производственнай кэпэрэтиип, өрөспүүбүлүкэҕэ таба этин табаарынай бородууксуйа быһыытынан оҥорон таһаарар олох аҕыйах ахсааннаах хаһаайыстыбалартан биирдэстэрэ буолар. Муома улууһа былыр, ити сэбиэскэй кэмҥэ диэн өйдөбүлгэ этиллэр, таба иитиитигэр өрүүтүн инникилэр кэккэлэригэр сылдьыбыта. Бэл, сууллуулаах 90-с сылларга букатын бокуйан хаалбыта суоҕа. Саппай уопсан, барсан иһэрэ. Ол бэйэтэ билигин атын улуустан атыылаһан, «мииннэнэн» олороро киһи өйүгэр дэбигис түһэ охсубат. Тохтуу, хаалыы туох биричиинэлээҕин ырытан, түмүк оҥорон суруйуу да, иһитиннэрии да суох. Өссө биир хотугу улуус өбүгэ төрүт дьарыгыттан илии соттубут муҥа буолуо дуо? – П.И.).

— Эһиги табаҕыт хааргын боруода этэ дии?

— Оннук. Эт хайысхалаах чукча хааргын боруодата.

— Хоту диэки үктэммэтэх үйэ буолла. Сыыспат буоллахпына, урут хааргын боруоданы өссө Тополинайга туталлар быһыылааҕа. Удьуорун ууһатыыга, тупсарыыга туох эмэ үлэ ыытыллар дуо?

— Ончу суох диэн этиэхтээхпин. Өрөспүүбүлүкэҕэ  хааргын боруодаҕа аналлаах племенной хаһаайыстыба диэн  олох төрдүттэн суох. Уопсайынан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн, сыыспат буоллахпына, таба салаатыгар баара-суоҕа  уону иһинэн-таһынан ахсааннаах племенной хаһаайыстыба баар.

— Табаҕа үлэлиир каадыр кырыйда диэн буолар. Ол баар чахчы дуо?

— Биһиги кэпэрэтииппит 86 үлэһиттээ­ҕиттэн 56-та табаһыт уонна чуум үлэһитэ. Бу дьон орто сааһа – 35. Биир 62 саастаах соҕотох киһилээхпит. Көлүөнэлэр солбуйсуулара – айылҕа сокуона, ону хайдах да гынан тохтоппоккун. Сирэн да, талан да туһа суох. Этэргэ дылы, туох баардааххынан, муҥа-таҥа суох үлэлээн көрөргө тиийиллэр.

— Производственнай баазаҕытын бөҕөргөтүүгэ туох үлэ ыытыллар?

 — Бу саҥа сылы көрсө саҥа иистэнэр сыаҕы астыбыт. 90 кв. м иэннээх, сэндвич-панелынан тутуллубут дьиэ. Дьокуускайга үлэлиир Андрей Корякин ИП-та тутта. Матырыйаала сайын уу суолунан тиэрдиллибитэ. Сыах 7 үлэһиттээх, табаһыттарга уонна балыксыттарга анал таҥас тигиллиэҕэ. Бу кэлэ сылдьан, 3 вездеход тиэхиньикэни атыыластым, «Бураанынан» хааччыллыыбыт үчүгэй.

— Эһиэхэ орто хамнас төһөнүй?

— 31-35 тыһ. солк. аахсаллар. Маныаха үлэ төлөбүрүн алын кээмэйигэр, хотугу үлэһиккэ ыстааһа уонна эрэсэрээтэ көрүллэн, ити хамнаһы аахсар. Эт туттардахтарына, кэпэрэтиип «Бураан» атыылаһан биэрэр.

— Кэпэрэтиипкит балыктыыр биригээдэлээх  дии, ол үлэтэ-хамнаһа хайдаҕый?

—  10 балыксыттаах биригээдэлээхпит. 12 учаастактаахпыт. Биһиэхэ сүрүннээн быраҥаатта, чыыр, ряпушка, сордоҥ бултанар. Тууччах, бил курдук бөдөҥ балык олох сэдэх буолар. Манна Дьокуускайга балыгы астыыр сыаҕы арынаары сылдьабыт. Баан тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибин кирэдьииттээбэт, ол оннугар биирдиилээн урбаанньыттарга биэрэр. Балыкка урут судаарыстыбаттан датаассыйа көрүллэр этэ, ол тохтообута икки сыл буолла.

Балыгы бултаммыт сириттэн кэпэрэтиип бэйэтин кыаҕынан бөһүөлэккэ тиэйэн аҕалар. Салгыы эмиэ бэйэтин үбүнэн Дьокуускайга илтэрэн соҕотуопкаһыкка туттарар. Биһиги балыкпытын киилэтин 250 солк. туталлар. Балык тиэллиитигэр-таһыллыытыгар иэдээннээх ороскуоту көрсөбүт диэн аатыран, ырыынакка сыанатын үс-түөрт төгүл ыаратан атыылыыр. Бу хайдаҕый?!

— Бырабыыталыстыба, 35-гэр диэри саастаах табаһыт дьиэ кэргэни өйүүр сыалынан, кини дьиэ атыылаһарыгар эбэтэр туттарыгар 1 мөл. солк. суумалаах көмөнү оҥорор туһунан бырагырааманы ылынан турар. Манан эһиги туһанныгыт дуо?

— Туһанан. Биир 6 оҕолоох, 35 сааһын кыл мүччү туолбакка сылдьар үлэһиппит ити харчыны ылбыта. (Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ити сыалга 11 мөл. солк. харчы көрүллэн турар. Дуона суох харчы диэтэххэ, өһүргэс буолуо дуо? Арай, ити суума сылын аайы көрүллэрэ буоллар, дьэ, сөп этэ. Ону баара, биһиэнэ биһиэнин курдук, өрүү буоларыныы, харчы суох аатыран тохтоон хаалыа турдаҕа. – П.И.).

— Бөһүөлэккэ оҕо төрөөһүнэ хайдаҕый?

 — Аҕыйыыр. Ол ону бэйэм кэлэктиибим дьонун олоҕуттан-дьаһаҕыттан билэбин. Урут, 6–7 сыллааҕыта, үлэһиттэрим оҕолоро 100 этилэр, билигин 60 оҕо баар.

 — Ааспыкка 4 куойка-миэстэлээх учаастактааҕы балыыһаҕытыттан биир эрэ миэстэтин хааллардылар диэбиттээххин. Бу үлүгэрдээх ыарыы ыарахан содулламмата дуо?

 — Билиҥҥитэ этэҥҥэ. Айыы Тойон Таҥара оҕолорун, биһигини, үөһэттэн көрөн олордоҕо. Аһынан, харыһыйан эрдэҕэ. Буруобут тахсарыттан үөрэр буолуохтаах. Оннук эрэ буоллун.

— Мин эмиэ, Айбыкка кыттыһан, барыта этэҥҥэ эрэ буоллун диибин!