Экономика

–Евгений Николаевич, быйыл Дьокуускай олохтоммута 390 сыла. Бу бэлиэ күн чэрчитинэн туох тэрээһин ыытыллыахтааҕый? Куорат олохтоохторо бу даатаны хайдах настарыанньалаах көрсөөрү сылдьалларый?

– Дьокуускай бу төрөөбүт күнүттэн ыла 400 сыллаах улахан үбүлүөйүгэр бэлэмнэнэр 10 cыллаах кэрдиис кэмҥэ киирэр. Онон бу куорат күнэ сүдү суолталаах бырааһынньык буолар. Ол чэрчитинэн «Дьокуускай 4.0.0» диэн пуорум ыытылла турар. Былырыын Ил Дархан Айсен Николаев, куорат 400 сылыгар анаан, 2032 сылга диэри Дьокуускай социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан ыйааҕы таһаарбыта. Онно Дьокуускай ирбэт тоҥҥо тутуллубут куораттартан бастыҥ буолуохтааҕын туһунан сорук туруоруллубута.

Быйылгы үбүлүөйдээх төрөөбүт күҥҥэ барыта 70 тэрээһин буолар, олортон сорохторо бу нэдиэлэ саҕаланыытыттан ыытылла тураллар. Бырааһынньык бэйэтэ балаҕан ыйын 11 күнүгэр, ый иккис өрөбүлүгэр, буолар. Фейерверкинэн түмүктэниэҕэ. Дьокуускай олохтоохторо уонна ыалдьыттара сыл аайы Куорат күнүн үчүгэй настарыанньалаах уонна үөрэ-көтө көрсөллөр.

– «4.0.0» пуорум уонна маастар-былаан туһунан сиһилии кэпсээ эрэ.

–2021 сыллаахха Владимир Путин Илиҥҥи экэнэмиичэскэй VI пуорумҥа Уһук Илин эрэгийиэннэрин куораттарын сайыннарыы, тупсаран оҥоруу бырагырааматын бигэргэппитэ. Онон атырдьах ыйыгар өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата уонна куораттар социальнай тутууларыгар, дьиэлэр тастарын тупсарыыга, инженернэй тутууларын ыытыыга үлэлэһэр «ДОМ.РФ» аахсыйаламмыт уопсастыба, итиэннэ «ДОМ.РФ» пуондата Дьокуускай куорат территориятын сайыннарыыга анаммыт Сөбүлэһҥи түһэрсибиттэрэ. Ол чэрчитинэн, куорат социальнай-экэнэмиичэскэй балаһыанньатын ырытан, градостроительнай кыаҕын кэлимник чинчийэргэ, итиэннэ онно олоҕуран, куорат 2032 сылга диэри сайдар маастар-былаанын оҥорууга Бүтүн Арассыыйатааҕы аһаҕас куонкуруһу тэрийэргэ быһаарбыттара. Куонкуруска сэттэ куораттан (Дьокуускайтан, Москубаттан, Санкт-Петербуртан, Смоленскайтан, Воронежтан, Еревантан...) барыта 35 хампаанньаттан 34 сайаапка киирбитэ. Олортон «Москуба генбылаанын института» САТ салайар консорциумун барыла бастаабыта.

Бу маастар-былаан Ил Дархан ыйааҕар сөп түбэһиннэрэн оҥоһуллубута. Аны билигин Дьокуускайы сайыннарар оҥкулу тупсарыыга нэһилиэнньэни уонна эспиэрдэри кытыннаран пуорум тэрийиэхпит.

 Дьокуускай маастар-былаана сирбит уратытын учуоттуур. Биһиги куораппыт халлаанын туруга 110 кыраадыс халбаҥныыр арыттаах, бигэ постиндустриальнай экэниэмикэлээх. Былааҥҥа уопсастыба, экэниэмикэ, ону тэҥэ куорат инники сайдыытын боппуруостара киирдилэр – социальнай эбийиэктэр тиийбэттэриттэн саҕалаан, хаарбах дьиэлэри көтүрүүгэ, дьонун көһөрүүгэ тиийэ. Хаарбах дьиэ ахсаанынан Дьокуускай Арассыыйаҕа бастакы миэстэҕэ сылдьар. Онон бу чааһыгар түргэн тэтимнээх үлэ барыахтаах: эргэ дьиэлэри көтүрэ охсон, саҥалары дьэндэтиэхтээхпит. Онуоха барытын сааһылыыр, саҥардар, тупсарар, тутар үлэ ыытыллыахтаах – дьэ, бу буоллаҕа эбээт, маастар-былаан диэн. Холобур, сайдыы стратегията диэн нуормалыыр докумуону этэр буоллахпытына, маастар-былаан диэн каартаҕа ыйыллыбыт куораты хайдах сайыннарар тосхол.

«4.0.0» пуорумҥа 50-ча федеральнай эспиэр кэллэ. Кинилэри кытары куораты сайыннарар суоллары тобулабыт. Олохтоохтор ону билиэхтээх-көрүөхтээх тустаахтар, тоҕо диэтэххэ, манна туруоруллубут сыаллары бары сомоҕолостохпутуна эрэ  10 сыл иһигэр ситиһэр кыахтаахпыт.

– Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Айсен Николаев «2032 сылга диэри Саха Өрөспүүбүлүкэтин киин куоратын – Дьокуускайы сайыннарар туһунан» ыйаахха илии баттаабыта. Дьокуускай олохтоохторун кэлэр сылларга туох күүтэрин ааҕааччыларбытыгар кылгастык кэпсээ эрэ.

– Дьокуускай куораты сайыннарыыга биһиги дьон олорор усулуобуйатын инники күөҥҥэ тутабыт. Куораппыт, бастатан туран, киһи олороругар табыгастаах буолуохтаах.  Сүрүн болҕомто киһиэхэ, дьоҥҥо-сэргэҕэ ууруллуохтаах. Хас биирдии киһи талаанын сайыннаран, биһиги куораппытын сайыннарабыт.  Чугууну эбэтэр атын барыһа суоҕу оҥорон таһаарар собуоттары арыйбакка, ол оннугар аныгы технологиялары өрө тутуохтаахпыт.  Маныаха аан дойду таһымыгар тахсар IT-бырайыактарбыт олоххо киирэн эрэллэрэ үөрдэр.

Онон сүрүн сорукпут – дьон талаанын өйүүр усулуобуйаны тэрийии, олохтоохтор куораттан көһөн барбакка, салгыы манна олороллорун уонна оҕолоро манна үөрэнэллэрин ситиһии. Дьокуускай Уһук Илин үрдүнэн эрэ буолбакка, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн IT киинэ буоларыгар дьулуһуу.

Социальнай эбийиэктэри элбэтии, дьыссааттарга уонна оскуолаларга уочараты суох оҥоруу, хаарбах дьиэлэртэн дьону көһөрүү, тырааныспары саҥардыы. Оптуобуһунан хааччыйыы таһымын нуормаҕа тириэрдии.

– Илиҥҥи экэнэмиичэскэй пуорумҥа көһүөххэ.

– ВЭФ-2022  көдьүүстээх буолла. Инвестордарга анаан Дьокуускай куорат тырааныспарын реформалыыр бырайыагы билиһиннэрдибит. Куорат пааркатын саҥардыы, аквапаарканы уонна экстрим-паарканы тутуу бырайыактарын дьүүллэстибит, ону кытта “Кырдьаҕас куорат-2” диэн бырайыагы ырытыстыбыт.

– Дьокуускайга быйыл Ленин проспегын саҥардан оҥоро сылдьаллар, итиэннэ атын суоллары өрөмүөннүүллэр, былаһааккалары тупсараллар. Бу үлэни хайдах сыаналыыгын? Үлэ хаһан түмүктэнэр?

– «Куттала суох уонна хаачыстыбалаах суоллар» национальнай бырайыак иһин федеральнай бырабыыталыстыбаҕа улахан махталбын этиэм этэ. Тэҥнээн көрдөххө, 2018 сыллаахха, бу бырайыак саҕаланыан иннинэ, киин куорат суолларын 30 эрэ бырыһыана нуормаҕа эппиэттиирэ. 2022 сыл бүтүүтүгэр 60%-ҥа тиийиэхтээхпит. Бу үс сыл иһигэр итинник элбэх суол куоракка оҥоһулунна. Оттон национальнай бырайыак түмүктэниитин саҕана 85%-ҥа тириэрдиэхпит.

Манна даҕатан эттэххэ, бэрэсидьиэн Владимир Путин көҕүлээбит оскуолалар хапытаалынай өрөмүөннэрин бырайыага субъектарга сүдү көмө буолла. Быйыл Дьокуускайга бу бырагырааманан 11 оскуолаҕа хапытаалынай өрөмүөн  ыытылынна.

Уһук Илин уонна Аартыка сайдыытыгар министиэристибэ, итиэннэ Уһук Илин боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев «Уһук Илиҥҥэ 1000 тиэргэн» бырайыагынан биһиэхэ олус улахан көмөнү оҥордулар. Уһук Илин куораттарыгар бу олус абыраллаах бачыым. Бу бырайыагы туһанан, 75 тиэргэни тупсаран уларытыахпыт.

Хас да бырайыак түмүллэн, утуу-субуу үлэлээн эрэр. Ол курдук, бастаан үс сыллаах муниципальнай тупсарыыны биллэрбиппит. Ил Дархан Айсен Николаев «Биһиги тиэргэммит» бырагырааматынан өйөөбүтэ. Аны «1000 тиэргэн» бырагыраама баар буолла.

Инньэ гынан, биһиги 75 тиэргэни бүтүннүү тупсарыахпыт. Ол курдук, элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр территорияларыгар саҥа аспаал бөтүөнү тэлгиэхпит, кыра архитектурнай оҥоһуктары, бөх быраҕар сирдэри оҥоруохпут. Бырагыраама дьоҥҥо үчүгэйдик дьайар, онон үлэтэ салҕаныа диэн эрэнэбит. Оскуолалар өрөмүөннэрэ тохтуо суохтара диэн, эмиэ ити курдук эрэнэбит. Дьыссааттарга эмиэ маннык бырагырааманы олохтуохха баара.

Оттон Ленин проспегын туһунан этэр буоллахха, "Главстрой"  МХТ иһитиннэрбитинэн,  суолу аспааллааһын уонна тротуар билиитэлэрин ууруу үлэтэ 60%-на түмүктэннэ. Бэдэрээтчит –  «Дорстрой» ХЭТ проспект аспааллааһынын Кулаковскай уулуссатыттан Дзержинскэй уулуссатыгар диэри учаастакка балаҕан ыйын 20 күнүгэр диэри бүтэриэхтээх. Салгыы бэдэрээтчит суол бэлиэлэрин уонна светофор эбийиэктэрин таҥан туруорталыаҕа. 

– Инники үлэҕэр сүрүн соругуҥ туох буоларый? Бу чугастааҕы сылларга быһаарыахтаах Дьокуускай үс тирээн турар кыһалҕатын ааттаа эрэ.

– Бастакыта – уопсастыбаннай тырааныспар реформата.

Иккиһэ – социальнай инфраструктуранан хааччыйыы, ол эбэтэр дьыссааттарынан уонна оскуолаларынан. Эппитим курдук, дьыссааттарга хапытаалынай өрөмүөнү саҕалыахха наада. Онно оҕо ускуустубатын оскуолаларын (ДШИ) уонна оҕо спортивнай оскуолаларын (ДЮСШ) киллэриэм этэ. Дьокуускайга 51 тыһыынча үөрэнээччи баарын үрдүнэн, икки эрэ ДШИ уонна аҕыс ДЮСШ үлэлиир. Спортивнай оскуолаларга 4800 оҕо  дьарыктанар. Ол аата, 10%-тан аҕыйах оҕобут  этин-сиини чэбдигирдэр уһуйаанынан хааччыллар.

Быһаарыахтаах үһүс боппуруоһум – хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү. 2025 сылга диэри, федеральнай бырагыраама чэрчитинэн, 2012 сыл тохсунньу 1 күнүттэн 2017 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри кэрдиис кэмҥэ сууллар кутталлаах ахсааныгар киирбит дьиэлэртэн  дьону көһөрүөхтээхпит. Эһиил Дьокуускайга баар 165 хаарбах дьиэттэн көһөрүүнү түмүктүөхпүт. Ол гынан баран, 2024-2025 сылларга таах турбакка, дьону көһөрөр туһугар хайдах эрэ гынан эбии үп булбут киһи. Санатан эттэххэ, билигин куораппыт саамай элбэх хаарбах дьиэлээх куорат буолар.