Общество

Үѳһээ бүлүүлэр бачыымнара

Дьиҥинэн, аныгы кэм ирдэбилигэр сѳп түбэһэр, ол эрээри тѳрүт толкуйун, саха ѳйүн-санаатын тута сылдьар интеллектуальнай лиидэрдэри иитэр, сайыннарар бары да соруктаахпыт. Маныаха бүгүҥҥү күҥҥэ онно сѳптѳѳх эйгэни олохсутуу, үѳрэх тиһигэр ыччат кыаҕын арыйар дьарыктары тэрийии уустуктардаах курдук буолла… Биитэр бу хайысхаҕа күргүѳмүнэн ылсыахпытын «бэдэрээлинэй ыстандаарка учуоттаммат»  диэн халбарытынар санаабыт баһыйар дуу, эбэтэр «балысхан сайдыыны кыра норуоттаах дьон утарсар кыахпыт суох» диэн этиини тутуһааччы элбээбититтэн дуу? Бэйэҕэ ыйытыы туруоран, хоруйда тобулан кѳрүѳҕүҥ…

Ол эрэн ханнык да кэмҥэ буоларын курдук, инники күѳҥҥэ сылдьар, дьаһаллаах, туттуулаах-хаптыылаах, атыттары кѳҕүлүүр дьон куруук кѳстѳр. Саха дьолугар да диэххэ сѳп. Ыраата барбакка, историяны да сэгэтэн кѳрдѳххѳ, уруккуттан билиҥҥэ диэри тарбахха баттанар бастыҥ дьонноох буоламмыт, тимирэ-тимирэ күѳрэйэн, быста-быста салҕанан кэллэхпит.

Оьтон бу балаһаҕа кэпсиир тэрээһиммитин үѳһээ бүлүүлэр тобулан, хас да сыл улуустарын иһигэр иитиэхтии сылдьалларын таба кѳрѳн, ѳрѳспүүбүлүкэ таһымыгар күѳрэттибит. Дьон тута ѳйдѳѳн, тэтимнээхтик кыттыспытынан барда.

Бу дириҥ санаа Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын кѳрсѳ ѳссѳ ордук иччилэнэргэ дылы. Өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар сүүс сылы уҥуордаары олорон, кэлэр кэрчиги ырыҥалыыр, былаанныыр курдукпут. Дьэ, бу сайдыы таһымыттан кэлэр үктэллэри дабайарга обургу уолаттарга аналлаах «Басхан» дьылабыай оонньуу идиэйэтин, саҕалаабыт тиһигин кэҥэтэн, Сахабыт Сирин сайдыытын түстэһэр каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ олук оҥостор буоллар, балайда ситиһиилэниэ этибит.

Тургутуу түһүмэхтэрэ

 Быйылгы «Басхан» дьылабыай оонньуу муус устар 4-8 күннэригэр, бэлэмнэнии кэмнэрин аахтахха, уопсайа биир нэдиэлэ устата биэс түһүмэҕинэн ыытылынна.

Тэрээһин бары куонкурустара «Zoom» платформа нөҥүө тэрилиннилэр. Ыытааччылар да, кыттааччылар да туох да уустуга, эрэйэ суох кыттыстылар, аныгы ньыманы баһылаабыттара тута кѳһүннэ. Ордук хоту улуустар тэрээһин «онлайн» кѳрүҥүнэн буолара ордугун, ыраах сиртэн ханна баҕарар судургутук кыттыһары бэлиэтээтилэр. 

Иккис төгүлүн өрөспүүбүлүкэ таһымыгар ыытыллар «Басхан» дьылабыай оонньууга 11 улуустан 14 кыттааччы Чурапчыттан, Сунтаартан, Горнайтан, Өймөкөөнтѳн, Хаҥаластан, Амматтан, Усуйаанаттан, Мэҥэ Хаҥаластан, Томпоттон, Уус Майаттан уонна Үөһээ Бүлүүттэн кыттыста. Кинилэр хас биирдии күн биирдии түһүмэҕи аастылар, тута дьүүллүүр сүбэттэн бааллары уонна дьоһуннаах сүбэлэри иҥэриннилэр.

«Удьуор утум» диэн кыттааччы төрдүн-ууһун, хас кѳлүѳнэни хаһыспытын-чинчийбитин кэтээн кѳрѳр бэрт интэриэһинэй түһүмэх. Манна уолаттар кимтэн кииннээхтэрин, хантан хааннаахтарын, туох удьуор талааннаахтарын билиһиннэрдилэр, дьарыктарын, дойдуларын туһунан сэһэргээтилэр.

«Дойду салайааччылара мин тус бэйэм көрүүбүнэн» түһүмэххэ талан ылбыт нүѳмэрдэринэн дойду салайааччыларын туһунан кэпсээтилэр. Дьүүллүүр сүбэ кыттааччылар бас-көс дьон дойдуну салайан олорбут кэмнэригэр сыанабыл биэрэллэрин, туох тус санаалаахтарын, оччотооҕу кэми хайдах ылыналларын болҕойдо, тыл этии маастарыстыбатын сыаналаата.

 «Өркөн өй» диэн тэттик ыйытыыларга хоруйдааһын түһүмэҕэ ыытылынна. Манна уолаттар билэ-көрө сатыыр дьоҕурдара, кинигэни-матырыйаалы ааҕаллара учуоттанна.

 «Куолулааһын» (дебат) түһүмэҕэр «Саха сирин сайдыытын 20 сылынан хайдах көрөҕүн?» диэн тиэмэҕэ мѳккүһүү түһүлгэтэ олохтонно. Онтон түмүккэ кыттааччылар айар талааннара тургутулунна.

 «Айыы умсулҕана» түһүмэххэ бэриллибит хоһоон устуруокатын тутатына салгыы сайыннаран, айан холонон кѳрдүлэр.

Оонньуу дириҥ суолталаах 

Тэрээһин үөрүүлээх аһыллыыта уонна кыайыылаахтары ааттыыр долгутуулаах түгэн аныгы кэм ирдэбилинэн Ютуб ханаалга көһүннэ. Кыттааччылары уонна уолаттар салайааччыларын Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин эҕэрдэлээтэ. Аҕа баһылык уол оҕону иитиигэ сүрүн болҕомтотун уурарын таһынан, саха саргытын салайсар «Басхан» дьыалабыай оонньуу дириҥ суолталааҕын, инники солбугу бэлэмнииргэ дьоһуннаах үктэл буоларын бэлиэтээн туран, кылаан кыайыылаахха 25 тыһыынчалаах сэртэпикээти уонна Үөһээ Бүлүү улууһун «Тускул» оҕо киинэ туруорбут саха быһаҕын туттарда.

СӨ оҕолорун уопсастыбаннай холбоhуктарын сойууhун бэрэссэдээтэлэ, П.А. Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырын дириэктэрин солбуйааччы Геннадий Охлопков «Басхан» дьыалабыай оонньуу «Эркээйи эргиирэ» диэн оҕо уонна ыччат сайдар эйгэтин тэрийэр аналлаах бырагыраама олоххо киирэригэр төhүү буолар дьоhуннаах тэрээhин буоларын бигэргэтэн туран, I, II, III кыайыылаахтарга ыраахтан олорон үөрэнэргэ кыах биэрэн, ноутбуктары уонна принтери бэлэх уунна.

Маны таһынан кыттыылаах бары уолаттар анал ааттары сүктүлэр, тэрээһин партнердарыттан сэмэй бэлэхтэри туттулар. Ол курдук, СӨ Үѳрэххэ уонна наукаҕа министиэристибэтэ, СӨ Ыччат дьыалатыгар уонна социальнай коммуникацияларга министиэристибэтэ, С.А. Новгородов аатынан «Айар» национальнай кинигэ кыһата, «Харбалаах нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии, И.Н.Барахов аатынан Үөһээ Бүлүүтээҕи Судаарыстыбаннас түмэлэ сэргэх ыччаттары бэлиэтээтилэр, дьупулуомнары туттардылар. Кыайыылаахтарга тэрийээччилэр алгыс үтүөтүн, баҕа санаа бастыҥын анаатылар. Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ Үөһээ Бүлүүтээҕи оҕо бибилэтиэкэтин кэлэктиибэ, Үөһээ Бүлүү улууһун «Тускул» оҕо киинэ, Үөһээ Бүлүү улууһун аҕаларын сэбиэтэ, Тамалакаан нэһилиэгин сынньалаҥ киинэ «Басхан» дьыалабыай оонньуу уол оҕо иитиитигэр, сахабыт тыла сайдарыгар улахан суолталааҕын бэлиэтээн туран, куруук өйүүллэрин биллэрдилэр.

Бастыҥнары быһаардылар

Дьүүллүүр сүбэ быһаарыытынан, Кылаан кыайыылаах (Гран-при) үрдүк аатын ылла -- Данил Ефимов (М.А. Алексеев аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи интэринээт-лиссиэй Х кылааһын үөрэнээччитэ).

I үрдэл кыайыылааҕынан ааттанна -- Тимур Солдатов (Амма улууһун В.М. Новиков-Күннүк Уурастыырап аатынан Эмис орто оскуолатын IX кылааһын үөрэнээччитэ). II үрдэл кыайыылааҕынан таҕыста -- Сайдам Винокуров (Мэҥэ Хаҥалас улууһун М.П. Габышев аатынан Балыктаах орто оскуолатын VIII кылааһын үөрэнээччитэ). Онтон III үрдэл кыайыылааҕа буолла -- Сахаян Максимов (Горнай улууһун С.П. Данилов аатынан Бэрдьигэстээх орто оскуолатын XI кылааһын үөрэнээччитэ).

Кэпсэтии түһүлгэлэрин ыытар буоллар 

Кыттааччылар уонна салайааччылар санааларын сыныйа олорон, кинилэр баҕаларын учуоттаан, «кэлэр сылга аҥаардас дьыалабыай оонньуунан эрэ муҥурдаммакка, тэрээһини кэҥэтэр ордук көдьүүстээх буолуо этэ» диэн санаа күөрэйэр. «Басхан» тэрээһин тула көхтөөх дьону түмэн, ыччаты, улуус, нэһилиэк салайааччыларын үмүөрү тардан, маастар-кылаастары тэрийэр, “төгүрүк остуоллары”, кэпсэтии түһүлгэлэрин ыытар буоллар, «Басхан» сыыйа үтүө хамсааһыҥҥа, саха тыынын уһугуннарар түмсүүгэ да кубулуйуо этэ.

Розалия Горохова, Усуйаана улууһун И.Е.Винокуров аатынан Хаһааччыйа орто оскуолатын дириэктэрин солбуйааччы:

– Куйаар ситимин нөҥүө кэрэ эйгэҕэ кыттыһан, олус долгуйдубут, үөрдүбүт, сэргэхсийдибит. Биһиги уолаттарбыт олохторугар бастакы дьоһун хардыыны оҥорон, олус санаалара кэллэ, элбэҕи билэн, олус астыннылар. Уолаттар түһүмэхтэргэ өссө да элбэҕи оҥоруохтаах этибит диэн санаалаахтар. Ол санаа – сайдыы бэлиэтэ! Үөрэнээччилэрбит инникитин да өссө бэйэлэрин кыахтарын көрдөрүөхтэрэ. Бу оонньууттан ордук «Өркөн өй» уонна «Дебат» түһүмэхтэрин сөбүлээтибит.

 Сардана Молукова, Мэҥэ Хаҥалас улууһун М.И. Габышев аатынан Балыктаах орто оскуолатын саха тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала:

–Оскуоланан биир нэдиэлэ устата күрэҕи олус сэргээн, кэтээн көрдүбүт. Лоп-бааччы саҥалаах, санааларын сааһылаан тиэрдэр, төрөөбүт дойдуларын, чахчы, таптыыр, сахабыт тыла сайдарыгар баҕалаах үтүө ыччат баарыттан үөрдүбүт.

 Любовь Григорьева, Мэҥэ Хаҥалас «Кэрэли» оҕону эбии үөрэхтээһин киинин эбии үөрэхтээһин педагога:

– Оҕо уопсастыбаннай хамсааһына сайдарыгар сыраларын ууран, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрэр таһаарыылаах үлэлээх Саргылана Ильина, Алена Николаева бырайыактара сылын ахсын улахан сэҥээриини ылара, бэйэтин тула элбэх ыччаты эрэ буолбакка, төрөппүтү, салайааччылары түмэн иһэрэ сөпкө биһирэннэ уонна олус кэскиллээх үлэ буолара элбэҕи эрэннэрдэ. Кыттааччылары көрө, кинилэр таһымнарын, тылларын-өстөрүн истэ олорон, маннык оҕолору түмэн, өссө дьоҕурдара аһылларыгар кыах биэрэр киһи, инникитин өрөспүүбүлүкэбит төһөлөөх үрдүк таһымҥа тахсыа этэй диэн толкуйдар киирэллэр. Онон маннык бырайыактар өссө көрүҥнэрэ элбээн, хайысхалара хаҥаан иһэригэр үөһээ бүлүүлэр суол аһан, улуустары толкуйдатар хамсааһыны таһаарбыттара хайҕаллаах.