Уопсастыба

Билим пуорума Арассыыйа Федерациятын ЮНЕСКО дьыалаларыгар хамыыһыйатын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын өйөбүллэринэн, Төрүт олохтоох норуоттар тылларын аан дойдутааҕы уон сыллаах дьаһалын, Арассыыйа Федерациятын тылга судаарыстыбаннай бэлиитикэтин Кэнсиэпсийэтин, Арассыыйа норуоттарын төрүт тылларын үөрэтии Кэнсиэпсийэтин, Билим эрэгийиэннэрдээҕи академияларын ассоциациятын тэрийэр туһунан сөбүлэһиини уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин 2025 с. муус устар 29 күнүнээҕи 350-р №-дээх дьаһалын олоххо киллэрии чэрчитинэн тэрилиннэ.

Бу билиҥҥи кэмҥэ олус тоҕоостоох тэрээһини СӨ Үөрэхтээһиҥҥэ уонна наукаҕа министиэристибэтэ, СӨ билимин академията, М. К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай үнүбэрситиэт, ФЧК АНА СС Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын үнүстүүтэ, Култуура уонна ускуустуба Аартыкатааҕы судаарыстыбаннай үнүстүүтэ, С.Н. Донской-II аатынан Үөрэҕириини сайыннарыы уонна квалификацияны үрдэтии үнүстүүтэ, СӨ Национальнай бибилэтиэкэтэ тэрийэн ыыттылар.

Билим пуорума этнокултуурунай уонна тыл араас көрүҥүн харыстыыр, судаарыстыбаннай тыл бэлиитикэтигэр суолталаах боппуруостары дьүүллэһэр, тирээн турар кыһалҕалары быһаарар, Арассыыйа норуоттарын тылларын харыстааһыҥҥа көдьүүстээх ньымалары, технологиялары булар, итиэннэ тыл сайдыытыгар дьайар социокултуурунай эйгэ уһулуччулаах быраактыкаларын уонна киэптэрин тарҕатар сыаллаах-соруктаах тэрилиннэ.

Пуорум кыттыылаахтара тыллары харыстааһын уонна сайыннарыы тула сэминээргэ, мөккүөр былаһааккаларыгар, төгүрүк остуолга ирэ хоро кэпсэттилэр, санааларын атастастылар, уопуттарын үллэһиннилэр. Билим пуорумун пленарнай мунньаҕар СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников уонна педагогическай билим доктора, профессор, СӨ билимин академиятын дьиҥнээх чилиэнэ, Төрөөбүт тыллары үөрэтэр, харыстыыр уонна сайыннарар киин салайааччыта Феодосия Габышева модератордаатылар.

Кэм саҥа ирдэбиллэри туруорар

Тыл пуорумун пленарнай мунньаҕар СӨ Ил Дархана Айсен Николаев кыттыыны ылла. Айсен Сергеевич Арассыыйа норуоттарын тылларын чөл тутан хаалыы боппуруостарыгар туһуламмыт билим пуорума элбэх омуктаах Саха Сирин бары дьонугар олус тоҕоостооҕун уонна өрөспүүбүлүкэҕэ эйэ-дэмнээхтик 135 араас омук, этничэскэй бөлөх бэрэстэбиитэллэрэ олороллорун бэлиэтээтэ:

-- Төрөөбүт тылынан саҥарар, үөрэнэр, сайдар кыах баарын бары өйдүүбүт, сыаналыыбыт. Биллэн турар, биһигини бииргэ түмэргэ нуучча тыла сүрүн оруоллаах. Бу сомоҕолоһуу, бэйэ-бэйэҕэ ытыктабыл, биһиги саамай сүрүн сыаннаспыт буолар, ону кичэйэн харыстыахпыт. Саха Сирэ тыл арааһын харыстааһыҥҥа ситимнээх үлэтинэн холобур буоларынан киэн туттабыт. Биһиэхэ бу саамай тутаах суолтанан, дьүөрэлээх сайдыы төрдүнэн, ураты култуурунай куоду харыстааһынынан буолар.

Ил Дархан 33 сыл анараа өттүгэр, 1992 сыллаахха «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан» сокуон ылыллыбытын санатта. Онтон ыла тыл бэлиитикэтигэр нуормалыыр быраап баазата куруук тупсарыллар. Судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары харыстааһыҥҥа, сайыннарыыга тус сыаллаах бырагыраамалар олоххо киирэллэр, лингвистичэскэй билим үгэстэрэ өйөнөллөр. Маныаха, СӨ билимин академиятын иһинэн Төрөөбүт тыллары үөрэтэр, харыстыыр ​​уонна сайыннарар киини тэрийэр туһунан быһаарыныы олус тоҕоостоох кэмҥэ ылыллыбытын бэлиэтээтэ.

Итиэннэ ураты көрүүгэ-истиигэ, салгыы сайыннарыыга наадыйар Хотугу омуктар тылларын харыстыыр, сайыннарар сорук турарын, маныаха, Хотугу сир төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын төрөөбүт тылларын статуһун, көс оскуолаларын туһунан сокуоннар үлэлииллэрин иһитиннэрдэ.

-- Оҕолору төрүт тылларынан үөрэтии үөрэх тиһигин биир сүрүн соругунан буолар. Бүгүн Саха Сирин хас биирдии үһүс оҕото төрөөбүт тылынан үөрэнэр кыахтаах. Оскуола оҕолорун 60 %-на төрүт тылын бэридимиэт быһыытынан үөрэтэр. Учуобунньуктары, босуобуйалары, Арассыыйа норуоттарын тылларынан литэрэтиирэ айымньыларын таһаарыы көхтөөхтүк өйөнөр. Нуучча уонна саха тыллара, хотугу норуоттар тыллара Саха Сирин поэзиятыгар, прозатыгар, прессаҕа, тыйаатыр ускуустубатыгар, киинэ индустриятыгар туттуллаллар.

Айсен Николаев эппитинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ аныгы олох ирдэбиллэригэр эппиэттиир сыаллаах, национальнай сирииптэри, элэктириэннэй тылдьыттары, онлайн-тылбаасчыттары, үөрэтэр бырагыраамалары оҥорор кыахтаах саҥа технологиялары оҥорууга уонна олоххо киллэриигэ улахан болҕомто ууруллар. Төрүт тылларынан контены оҥоруу суолталаах хайысханан буолар. Улахан кыаҕы, төрөөбүт тылларынан айар-тутар индустрия быһыытынан, креативнай экэниэмикэ биэрэр. Култуура инфраструктуратын сайыннаран тыл эйгэтин кэҥэтиигэ ураты болҕомто ууруллар. Ол курдук, Саха Сирин араас муннуктарыгар көхтөөх тыл эйгэтин уйаларынан буолар култуура дьиэлэрэ, сайдыы кииннэрэ тутуллаллар. Бу барыта аныгы олоххо тыллары харыстааһыҥҥа, сайыннарыыга бигэ тирэҕи хааччыйар.

-- Олох биир сиргэ турбат, кэм саҥа ирдэбиллэри туруорар. Бүгүн биһиги Арҕаа дойдулар өттүлэриттэн, элбэх омуктаах Арассыыйа нацияларын бэйэни билииниилэригэр, култуурунай уонна духуобунай сыаннастарыгар тиийэ, күөмчүлээһини көрөбүт. Бу усулуобуйаҕа саҥа соруктары туруоран быһаарыахтаахпыт, тыл бэлиитикэтин үнүстүрүмүөннэрин саҥардыахтаахпыт. Маннык соруктары Владимир Путин эмиэ туруорар: бүтүн Арассыыйатааҕы бэйэни билинии сүрүн тирэҕин быһыытынан нуучча тылын сайдыытын уонна харыстааһынын хааччыйыы, Арассыыйа бары норуоттарын тылларын, Бэрэсидьиэн этэринэн дойдубут «национальнай баайын», өйөөһүн, – диэтэ Ил Дархан.

Айсен Сергеевич дойду, эрэгийиэннэр, доҕордуу дойдулар тыл бэлиитикэтигэр бастыҥ исписэлиистэрэ, учуонайдара, лингвистэрэ, культурологтара кыттыыны ылбыттара пуорум үрдүк таһымнааҕын туоһулуурун бэлиэтээтэ. Итиэннэ пуорум чэрчитинэн ыытыллыбыт санаа, уопут атастаһыыта олус көдьүүстээх уонна туһалаах буолуоҕар эрэлин биллэрдэ.

Тыл икки кыната

СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков бу сыл муус устар 5 күнүгэр ыытыллыбыт Тыл сэбиэтигэр РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин судаарыстыбаннай нуучча тылын да, Арассыыйа норуоттарын тылларын да суолтатын чорботон бэлиэтээбитин, итиэннэ балаҕан ыйын 8 күнүн - улуу гуманист-бэйиэт Расул Гамзатов күн сирин көрбүт күнүн – Төрөөбүт тыл күнүнэн биллэрэргэ этии киллэрбитин санатта.

-- Арассыыйа Федерациятын тыла икки тэҥ бырааптаах кынаттаах. Бу нуучча тыла - судаарыстыбаннай тыл уонна норуоттар бэйэ бэйэлэрин кытта кэпсэтэр тыллара, итиэннэ Арассыыйаҕа олорор омуктар тыллара. Онтон бу кынаттартан биирэ эмит алдьаннаҕына, кыракый да түүтэ түстэҕинэ, көтөргө табыгаһа суох буолар. Ол иһин В.В. Путин судаарыстыбаннай нуучча тылын сэргэ Арассыыйа норуоттарын тылларын харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга ураты суолтаны уурар.

Александр Николаевич өрөспүүбүлүкэҕэ Ил Дархан көҕүлээһининэн тэрийэр хамыыһыйа тэриллибитин, тыллары харыстааһын, сайыннарыы, социокултуурунай эйгэни тэрийии боппуруоһа төрүт билимҥэ тирэнэн быһаарылларын, онто суох бу хайысхаҕа дьоһуннаах үлэ туһунан кэпсэтии кураанах дойҕох эрэ буоларын уонна үлэ сокуону оҥорууттан саҕалаан, олох-дьаһах кыһалҕаларынан түмүктэнэр элбэх өрүттээҕин бэлиэтээтэ.

-- РФ Бэрэсидьиэнэ бэс ыйын 24 күнүгэр «Арассыыйа Федерациятын сокуоннарын сорох аахталарыгар уларытыылары киллэрии туһунан» федеральнай сокуоҥҥа илии баттаабыта. Бу сокуон 1,5 сыллааҕыта «Арассыыйа Федерациятын судаарыстыбаннай тылын туһунан сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии туһунан» сокуон барылын быһыытынан дьүүллэһиллибитэ. Сокуон барылынан судаарыстыбаннай тыл РФ бары субъектарыгар биир буолуохтааҕын курдук өйдөбүлү үөскэппитэ. Биһиги саха алпаабыппыт буукубалара уонна дифтоннара бу сокуон дьайыытыгар киирбэт курдуктар этэ. Сокуон барылын дьүүллэһиигэ Арассыыйа субъектара, Госдуума, биһиги сенатордарбыт бары кыттыбыттара. Дьүүллэһии түмүгэр, мунаахсыйыыны үөскэппит боппуруостар сокуон ылынылла илигинэ чопчуланан, сокуоҥҥа төрдүттэн уларыйыылар киирбиттэрэ. Онон сокуон барыла, РФ субъектарын сокуону таһаарар уорганнарын тылларын харыстыыр бырааптара толору кээмэйинэн көрүллэн ылылынна. Бу үлэ билигин салҕанар, тоҕо диэтэххэ, өссө РФ норуоттарын тылларын туһунан сокуон көрүллүөҕэ. Маныаха, билим эйгэтэ судаарыстыбаннай былаас сокуону таһаарар уорганнарыгар тирэхтээх өйөбүл буолуохтаах.

Александр Жирков тыл сүтүүтүн кыһалҕата Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар ортолоругар баарын бэлиэтээтэ. Итиэннэ, табыгастаах социокултуурунай эйгэни тэрийии, бастатан туран, тыл тыыннаах хааларыгар, ол кэннэ сайдан тахсарыгар наадалааҕын ыйда:

-- Бу биһиги өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннай суолталаах соругунан буолар. Бары бииргэ үлэлиэхпитин наада. Мин санаабар, бүгүҥҥү пуорум бу хайысхаҕа өссө дириҥник үлэлиирбитигэр билимҥэ олоҕурбут тирэхтээх баазаны биэриэҕэ, – диэтэ Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы.

Уопут атастаһыыта

ЮНЕСКО дьыалаларын хамыыһыйатын эппиэтинэстээх сэкирэтээрэ Александр Алимов ЮНЕСКО нөҥүө бырайыактары олоххо киллэриигэ Саха Сирэ ситиһиилээхтик үлэлэһэрин бэлиэтээтэ. Кини этэринэн, бу эрэгийиэн сайдыытыгар, итиэннэ дойду норуоттар икки ардыларынааҕы структураны кытта бииргэ үлэлээһинин сайыннарыыга туһалаах. Тыл бэлиитикэтигэр Арассыыйа бастыҥ уопута ЮНЕСКО былаһааккатыгар куруук ирдэнэрин тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Кини бу пуорум Арассыыйа Федерациятыгар 2022-2032 сылларга ыытыллар төрүт омуктар тылларын норуоттар икки ардыларынааҕы уон сылыгар ыытыллар дьоһун дьаһалынан буолуоҕар эрэлин биллэрдэ.

Маны сэргэ пуорум пленарнай мунньаҕын кыттыылаахтарын ЮНЕСКО информационнай технологияларга үнүстүүтүн дириэктэрэ Тао Чжан, Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата Эльвира Аиткулова, Башкортостан Өрөспүүбүлүкэтин Билимин академиятын бэрэсидьиэнэ Камил Рамазанов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Билимин академиятын бэрэсидьиэнэ Леонид Владимиров эҕэрдэлээтилэр.

Тыл уонна култуура арааһын харыстааһын аныгы кэм сүрүн соругунан буоларын Феодосия Габышева бэлиэтээтэ. Концептуальнай чинчийии билим оскуолатын уопутун филологическай билим дуоктара Марина Пименова (Санкт-Петербург) билиһиннэрдэ. Педагогическай билим хандьыдаата Саргылана Брызгалова (Москуба) аныгы социокултуурунай үөрэх эйгэтигэр төрөөбүт тыллары өйүүр стратегическай соруктар уонна дьаһаллар тустарынан кэпсээтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыл бэлиитикэтин билиминэн арыаллааһыны, социологическай чинчийиилэри уонна бырайыактары устуоруйа билимин доктора Сардана Боякова билиһиннэрдэ.

Татарстаантан (Казань) Ильгиз Халиков, Монголияттан (Улан-Батор) Эрдэнэ-Очир Тумэн-Очир, Башкортостантан (Уфа) Азат Бердин, Чечняттан (Грознай) Арби Вагапов, Бурятияттан (Улан-Удэ) Баир Балданов дойдуларын уопутун үллэһиннилэр.

Итиэннэ РФ этничэскэй норуоттарын бэлиэтин уонна бэлиитикэтин өрөсүүрсэтин Москубаттан филологическай билим доктора Айса Биткеева, креативнай индустрия эйгэтигэр үөрэхтээһин социокултуурунай уонна тыл эйгэтигэр сабыдыалын Дьокуускайтан педагогическай билим хандьыдаата Саргылана Игнатьева уонна аныгы саха киһитин тылын өйүн-санаатын сүрүн өйдөбүллэрин чинчийии туһунан филологическай билим хандьыдаата Людмила Заморщикова кэпсээтилэр.

Түмүк

Пуорум түмүгүнэн федеральнай уонна эрэгийиэннээҕи судаарыстыбаннай былаас уорганнарыгар, билими, үөрэҕи уонна култуураны өйүүр Арассыыйа пуондаларыгар, билим, үөрэх уонна култуура тэрилтэлэригэр, итиэннэ иһитиннэриини киэҥник тарҕатар сириэстибэлэргэ, уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ туһаайыллыбыт сүбэлээх өрөсөлүүссүйэ ылылынна:

-- Федеральнай, эрэгийиэннээҕи уонна муниципальнай структуралар, билим, үөрэх эйгэтин, ону тэҥэ этнокултуурунай тэрилтэлэр ситимнээх үлэлэрин көмөтүнэн көдьүүстээх уонна элбэх таһымнаах судаарыстыбаннай тыл бэлиитикэтин олоххо киллэриини ситиһэргэ;

-- Социокултуурунай эйгэ уратыларын учуоттаан туран, тыллары харыстыыр ​​уонна сайыннарар эрэгийиэннээҕи стратегиялары оҥоруу чааһыгар судаарыстыбаннай тыл бэлиитикэтин күүһүрдэргэ;

-- Элбэх тыллаах эйгэҕэ төрөөбүт тыллары харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга туһуламмыт, ол иһигэр судаарыстыбаннай тыл бэлиитикэтин тиэрминин баазатын чуолкайдааһыҥҥа уонна кэҥэтиигэ дьиссипилинээлэр икки ардыларынааҕы билим чинчийиилэрин ыытарга;

-- Билингвальнай уонна поликултуурунай үөрэхтээһини хааччыйарга, ол иһигэр нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин, өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбаннай тылларын, төрөөбүт тыллары уонна литэрэтиирэни үөрэтии, төрөөбүт тылынан үөрэтии уонна иитии методикаларын, технологияларын тупсарарга, ону тэҥэ оскуола иннинээҕи сааһыттан саҕалаан билингва-оҕолору, доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолору кытта үлэлиир каадырдары бэлэмнииргэ;

-- Сыыппара эйгэтигэр тыллар туруктаах сайдыыларын хааччыйарга: төрүт тылынан этнокултуурунай контены тарҕатыыга социальнай ситимнэр (Яндекс, ВКонтакте) алгоритмнарын эрэпиэрмэлиир үлэни ыытарга, төрүт тылынан үрдүк хаачыстыбалаах үөрэх өрөсүүрсэлэрин, мультимедийнай контеннары оҥорорго, тыллары уонна култуура нэһилиэстибэтин сыыппаранан архивациялыырга;

-- Сыыппара эйгэтигэр РФ норуоттарын тылларынан контеннарын оҥорууга субсидирование мэхэньииһимин быһаарарга, социальнай ситимнэргэ уонна мессенджердэргэ ураты болҕомтону уурарга: төрөөбүт тылларынан контены оҥорор СМИ-лэри уонна блогердары граннарынан өйүүргэ;

-- Арассыыйа норуоттарын тылларын уонна култуураларын харыстыыр ​​уонна сайыннарар эйгэҕэ бастыҥ быраактыкалары тарҕатар национальнай платформаны, социокултуурунай эйгэ халыыбын, ону тэҥэ тупсарыы ньымаларын уонна технологияларын оҥорон олоххо киллэрэргэ;

-- Креативнай уонна инновационнай бырайыактар, наставничество, дьиэ кэргэн быраактыкаларын, итиэннэ сыыппара киэбин нөҥүө ыччат көҕүлээһиннэрин уонна тылы көлүөнэттэн көлүөнэҕэ биэриини өйүүргэ;

-- ЮНЕСКО дьыалаларыгар Арассыыйа Федерациятын кэмитиэтин көҕүлээһиннэрин уонна Арассыыйа бырагыраамаларын, бырайыактарын чэрчитинэн тыл уонна култуура араас көрүҥүн харыстыыр ​​эйгэҕэ билим уонна үөрэхтээһин бииргэ үлэлээһиннэрин бөҕөргөтөргө;

-- «Тыллары харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга социокультурнай эйгэ сабыдыала» бүтүн Арассыыйатааҕы билим пуорумун матырыйаалларын элэктириэннэй хомуурунньугун таһаарарга;

-- Тустаах билим пуорумун кыттыылаахтарыгар тыл уонна култуура арааһын харыстыырга уонна сайыннарарга туһуламмыт, ол иһигэр иһитиннэрэр эйгэҕэ, Арассыыйа Федерациятын судаарыстыбаннай тыл бэлиитикэтин Кэнсиэпсийэтин олоххо киллэрии былаанын уонна атын эрэгийиэннээҕи докумуоннары оҥорорго үөһэ этиллибит этиилэри учуоттуулларыгар.   

Антонина НЕУСТРОЕВА.

Хаартыскалар: Андрей Сорокин, ЯСИА.