Общество

Бу бэлиэтээһин «Русские ведомости» хаһыат олунньу 18 күнүнээҕи нүөмэригэр хос бэчээттэммит.
«Из Якутска выехала в Петербург депутация, избранная на августовском съезде инородческих обществ Якутской области для присутствия на торжествах по случаю 300-летия Дома Романовых. Целью посылки депутации было с одной стороны желание инородцев выразить верноподданнические чувства, а с другой стороны желание довести до сведения правительства о своих нуждах. Делегация снабжена приговорами почти всех инородческих обществ Якутского и близлежащих округов.
Одним из первых вопросов, который будет поднят в Петербурге, по словам секретаря делегации В.В. Никифорова, как сообщает газета «Сибирские ведомости», является вопрос о привлечении населения Якутской области в работах Государственной Думы. «Мы намерены ходатайствовать о даровании Якутской области права выбора члена Государственной Думы. Для нас является важным, чтобы представительство Якутской области в Думе имелось безотносительно от того будет избран якут или русский.
Помимо этого коренного ходатайства депутацией будут затронуты некоторые другие вопросы, как, например, вопрос о сложении инородческих долгов в продовольственный капитал (до 200 тыс. руб.), об отмене уголовной ссылки, отмене «ружного сбора и пр. Периодические неурожаи последних лет не только не дают населению оправиться, но служат главным фактором полного расстройства экономического состояния инородцев. Вследстие этого продовольственные долги растут с каждым годом, и долговая петля затягивается все крепче на шее инородцев».

Кырбаһааҥкын эрэнэн сөбүлэммит буолуохтаах

Романовтар ыраахтааҕылаах династиялара 300 сыла туолуутун чиэстээһиҥҥэ саха дэлэгээссийэтэ кыттыыны ылыытын туһунан архыып матырыйаалларыгар олоҕурбут суруйуулар аҕыйаҕа суохтук бэчээттэнэн тураллар. Өссө чуолкайдыыр буоллахха, сэбиэскэй кэмнээҕи историографияҕа кытта. Арай араастаһыыта диэн, оччотооҕу идеология ирдэбилинэн, Романовтар династияларын чиэстээһиҥҥэ кыттыбыт саха дьокуутаассыйатын састааба кырылас тойон, баай кылааһын бэрэстэбиитэллэриттэн турарын булгуччулаахтык бэлиэтээһин буолара.
Уопсайынан да ыллахха, инньэ Саха Сирэ Нуучча судаарыстыбатын холуонньата буолуоҕуттан, XVII үйэ иккис аҥаарыгар Маһары Бөдьөкө, XVIII үйэ саҥатыгар Соппуруон Сыраанап, онтон кэлин Сэһэн Ардьакыап, дьэ, кырдьык даҕаны, кый ыраах олохтоох-дьаһахтаах ыраахтааҕыга тиийэннэр, сирэй көрсүбүттэрэ биллэр. История кырдьыгыттан туорааһын эбэтэр ону мэлдьэһии наукаҕа албыннааһын көрүҥүнэн ааҕылларынан, сэбиэскэй историография саха омугар быһаччы сыһыаннаах ити историческай чахчылары тумнубатаҕа. Ол эрээри атыннык дьаһаммыта. “Оччотооҕу саха тойотторо ыраахтааҕыга тиийэннэр, наар бэйэлэрин былаастарын күүһүрдэр боппуруостары туруорсубуттара, оттон норуоттарыгар чыычаах тумсун да саҕа туһаны уонна көдьүүһү ситиспэтэхтэрэ” диэн «ыйааһыннаах» түмүк оҥоһуллубута уонна уһун-синньигэс өр сылларга ол «кырдьык» кытаанахтык тутуһуллан кэлбитэ.
Романовтар династияларын чиэстэрин айхалыгар Саха уобалаһыттан талыллыбыт дэлэгээссийэ састаабыгар саха интэлигиэнсийэтин бэрэстэбиитэллэрэ бааллара. Манна биир түгэни холобурга аҕалары наадалааҕынан ааҕабын. Историк-учуонай С.И. Ковлеков Өймөкөөн аатырбыт атыыһыта Ньукулай Уоһукабыс Кырбаһааҥкын туһунан ааспыт 90-с сыллар саҥаларыгар таһаартарбыт кинигэтигэр Мэҥэ улууһун кулубата Дмитрий Иванович Слепцов ити Саан-Бөтөрбүүргэ аттанар дэлэгээссийэ састаабыгар хайдах кыбыллыбытын туһунан суруйар. Мэҥэ кулубата Дмитрий Слепцов, ытык киһини Ньукулай Кырбаһааҥкыны дьиэтигэр ыҥыран, улаханнык күндүлүүр-маанылыыр уонна кинини дэлэгээссийэ састаабыгар киллэрэргэ ыйааһыннаах тылын тиэрдэригэр көрдөһөр. Оҕонньор онно сөбүлэһэн, сарсыныгар хамыыһыйаҕа кырдьаҕаһынан хандьытатууратын устунарын уонна бэйэтин оннугар Мэҥэ кулубата Дмитрий Слепцову талалларыгар этии киллэрэр.
Оҕонньор тыла ылыныллан, Дмитрий Слепцов кулуба Романовтар өрөгөйдөрүгэр барар дьокутаассыйа састаабыгар киирэр. Улуу киһи Нь.Уоһ. Кырбаһааҥкын аһа-үөлэ татымсыйан дуу эбэтэр бэлэххэ хараҥаран дуу, бэрт кэбэҕэстик кулуба тылыгар киириммитэ буолуо диэн ким да этиэ суоҕа. Эдэр, үөрэхтээх, өйдөөх киһини, сырыттаҕына кини сылдьыаҕа, туруорустаҕына кини туруорсуоҕа диэн экчи эрэнэн сөбүлэммит буолуохтаах.
Ол да курдук буолбут эбит. Арассыыйа импиэрийэтин ис дьыалаҕа, үпкэ, норуот үөрэҕириитигэр миниистирдэрин (хастыы да төгүллээн), Приамурье уонна Приморье уобаластарын Генерал-губернаторын, Сибэтиэй Синод Обер-борокуруорун, импиэрийэ аска-үөлгэ управляющайын ааттарыгар суруллубут дакылааттаах саппыыскалар, көрдөһүүлэр быраас Прокопий Нестерович Сокольников уонна Мэҥэ улууһун кулубата Дмитрий Иванович Слепцов ааттарыттан бэриллибиттэр. Импиэрийэ үрдүк сололоохторун ааттарыгар суруллубут бу саппыыскалары, көрдөһүүлэри хайдах суруллубуттарынан толору биэрэр буоллахха, бэйэтэ кинигэ кээмэйдээх сурук буолуон сөп. Кырбыһааҥкын кырдьаҕас бэйэтин оннугар кулуба Дмитрий Слепцову сыыттаан, төрдүттэн сыыстарбатах эбит дииргэ дириҥ төрүөт баар.
Уһулуччулаах бэлиитик буолуо хааллаҕа
Саха норуотун уһулуччулаах патриота П.Н. Сокольников луохтуур, чахчы, кэрэ да киһи эбит! Москуба императорскай үнүбэрсиэтин выпускнига, талбыт мааны дьахтарын ойох ылан, Арассыыйа хайа баҕарар куоратыгар олохсуйан, бэйэтин кыаҕын толору туһанан, хайдахтаах үтүөкэннээх, баай-тот олоҕу олоруох этэй?! Тус бэйэтин далбар олоҕун оҥостор туһунан санаабакка, ыар хараҥа олохтоох төрөөбүт дойдутугар уонна норуотугар сулууспалыыр сыалынан төннөн кэллэҕэ. Ол кэлэн, уһулуччу ыарахан усулуобуйаҕа бэйэтин харыстаммакка үлэлээн, ол түмүгэр доруобуйатын ыараханнык айгыраппыта, дьиэ кэргэнин олоҕо эмиэ табыллыбатаҕа биллэр. Луохтуур Прокопий Нестерович Сокольников дьиҥнээх подвижник, улуу гуманист, халбаҥнаабат патриот дэнэр толору бырааптаах.
Талааннаах киһи кыаҕын муҥурун булбаккын. 4-5 улуус сирин-уотун иэнин хабар быраастыыр учаастагар үлэтин таһынан, төрөөбүт норуотун ыар олоҕун ханныктык эмэтик чэпчэтиһэр баҕаттан, ити дьокутаассыйа састаабыгар киирсэн, импиэрийэ саамай үрдүк өһүөлээхтэригэр көрдөһүү суруйан, ол онтун тиэрдээри, кинилэр приемнайдарыгар төһөлөөх кээки-кууку буолбута, күндү бириэмэтин сүтэрбитэ буолуой? Прокопий Нестерович талан ылбыт идэтигэр муҥура суох бэриниилээх буолуу суолун тутуспатаҕа буоллар, уһулуччулаах бэлиитик буолуо хааллаҕа дииргэ тиийиллэр.
Бырааһынньыктыы эрэ барбатахтара
Саха дьокутаассыйата Романовтар өрөгөйдөрүнэн сылтанан бырааһынньыктыыр, оонньуур-көрүлүүр сыалы туруорунан барбатаҕын история бэйэтэ кэрэһилиир. Импиэрийэ үрдүк сололоохторугар уобаластарын, норуоттарын кыһалҕаларын сорунуулаахтык туруорсууттан ордук атын ханнык хорсун санаа, ыраас суобас, тус эппиэтинэс баар буолуон сөбүй?
Саха биир чулуу киһитэ В.В. Никифоров-Күлүмнүүр XIX үйэ 90-нус сылларыттан саҕалаан Саха уобалаһыгар земствоны олохтооһун, онтон кэлин Судаарыстыбаннай Дуумаҕа уобалас бэйэтэ дьокутааттаах буолар боппуруоһун уһун сылларга улахан дьирээлэһиилээхтик туруорсан туруорсубута. Күлүмнүүр сүнньүнэн төһө да национальнай хайысхалаах бэлиитик буолбуту иһин, кини аата-суола бүтүн Сибииргэ сураҕырбыта. Кини соҕотох буолбатах этэ, саха оччотооҕу интэлигиэнсийэтэ Күлүмнүүрү былаах туттан, өй-санаа өттүнэн сиппитэ-хоппута, норуотун туһугар охсуһарга бэлэм буолбута. Чуолаан Күлүмнүүр үйэтиттэн саха сайдыылаах, үөрэхтээх дьоно, ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа бэлитиичэскэй суолталаах ирдэбиллэри туруорар уонна туруорсар буолан барбыттара. Саха Сиринээҕи бэлитиичэскэй сыылка сабыдыала ол онуоха улахан оруолу оонньообута.
Оччоттон баччаҕа диэри, биир уопсай өйдөбүлгэ туттуллар эрэгийиэннээҕи эбэтэр олохтоох былаас, омук элиитэтэ хаһан, ханнык үйэлэргэ, кэмнэргэ, хайдах быһыыга-майгыга дойдутун уонна норуотун төһө харааннаан илдьэ кэлбитигэр сыана биэрэр үөрүйэхтээх уонна үгэстээх буолуохтаах этибит. Тойоҥҥо-хотуҥҥа, элиитэҕэ, былааска норуот үйэлээх сыанабылы биэриэхтээх. Ол буолуохтаах кинилэр норуоттарын иннигэр эппиэтинэстэрэ. Ким былаастаах – ол соччонон сүүнэ эппиэтинэстээх буолуохтааҕа ханнык да мөккүөргэ турбат.

Дьокутаассыйа көрдөһүүтэ
Саха дьокутаассыйата Арассыыйа Импиэрийэтин үрдүк сололоохторугар аадырыстаан суруйбут саппыыскалара, көрдөһүүлэрэ элбэх, ону хаһыакка толору биэрэр хайдах да кыайтарбат суол. Барбах быһыта тардан биэрэргэ холонуум.
Его Высокопревосходительству господину Оберь-прокурору Святейшего Правительствующего Синода
Представителей якутовъ Якутской области врача Прокопия Нестеровича Сокольникова и головы Мегинского улуса Дмитрия Ивановича Слепцова.
Докладная записка
Настоятельным ходатайством населения Якутской области, поддержанная Якутским областнымъ Управлением о прекращении ружного сбора на содержание духовенства, Земский отдел Министерства Внутренних Дел бумагой от 15 ноября 1612 г. за №-ром 28781 объявилъ, что высшее духовное ведомство признало необходимымъ вопросъ об отмене ружного сбора, отложить до более благоприятного времени, до ассигнования изъ казны на содержание духовенства суммы, равной платимому ныне ружному сбору.
Бедственное положение якутовъ вследствие того безнадежности пополнения ружного сбора и создавшееся неприязненное отношение духовенства на население по случаю исправного платежа руги - побудило на представителей якутовъ Якутской области войти со вторичнымъ ходатайствомъ пред господиномъ Министром Внутренних делъ о прекращении ружного сбора и о сложении числящихся по этому сбору недоимковъ.
Представляя при семь копию означенного выше ходатайства, имеемъ честь покорнейше просить Ваше Высокопревосходительство войти во положение якутовъ по платежу ружного сбора, далеко не голословное, а подтвердимое господином Якутским Губернатором и Иркутскимъ Генерал-губернаторомъ, и принять къ полному прекращению устарелого ружного сбора, существующего въ Якутской области – обеспечить содержание духовенства от казны, въ виду дорогизны местной якутской жизни и трудностью разъездной службы местного духовенста.
Условное ружное содержание духовенства въ Якутской области является полным анахронизмомъ въ настоящее время, и, следовательно, возникаетъ необходимость обеспечения якутского духовенства казеннымъ содержанием.
19 III 13 г. С-Петербургъ
Его Высокопревосходительству господину Министру Народного просвещения
Представителей отъ инородцев-якутовъ Якутской области врача Прокопия Нестеровича Сокольникова и головы Мегинского улуса Дмитрия Ивановича Слепцова
Докладная записка
Якутская область относительно распространения народного образования находится въ наихудших условияхъ. Суровый климатъ, низкое культурное развитие местного населения, повальная беднота, чрезмерная разбросанность населения, повсеместное бездорожье и многие-многие тяжелые обстоятельства есть причиной тому…
По признанию многих ученых, исследовавших наш край, якуты высокоодаренный природными способностями племя, имеющее большое желание учиться… Мы надеемся и ждем, что правительство придет к нам на помощь. Для получения начальной грамоты якутскому мальчику приходится переселяться въ школу за 20-50-100 верстъ. Возможно обучение детей лишь при широкомъ развитии школьных пансионовъ, так как население разбросано в горахъ и лесахъ отдельными хозяйствами.
Правда, за последнее время заметно значительное увеличение количества школ, ведомственные Министерству народного просвещения. Якуты идут навстречу, строят приличные здания для школ.
…Мы, представители Якутского народа, покорнейше просимъ Ваше Высокопревосходительство: а) увеличить количество школ по Якутской области въ сельских местностяхъ, б) ассигновать изъ средствъ Министерства на содержании 5 мальчиковых школ, при каждой школе по 60 руб. въ год на мальчика, с увеличением количества пансионов. в) довести жалованье народныхъ учителей до 70 рублей въ месяц для улучшения жизни и состава этихъ тружениковъ.
Санктъ–Петербургъ. 13 марта 1913 г.
СӨ НА. 12 фондата. 6 уоп. 609 дь.
*
Инники этиллибитин курдук, 1913 сыллаахха Романовтар династиялара ыраахтаҕылаабыттара 300 сыла туолуутун өрөгөйүгэр кыттыыны ыла барбыт Саха дьокутаассыйатын бэрэстэбиитэллэрэ, импиэрийэ үрдүк сололоохторугар уобалас уонна нэһилиэнньэ кыһалҕаларын туруорсан суруйбут саппыыскалара уонна көрдөһүүлэрэ аҕыйаҕа суох. Баайбын, тойоммун диэн улуутуйбакка, норуоттарын кэскилин туһунан саныыр сахалар оччолорго да бааллара диэн хаппарбытыгар хатаан кэбиһиэхтээхпит.
Прокопий ИВАНОВ