Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Саха Сирин судаарыстыбаннаһын бастааҥҥы көрүҥүн – Саха Аптаныамыйалаах Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин -- тэрийии Саха Сиригэр олохсуйан олорор омуктарга, кинилэр уус-уран, олох-дьаһах, экэниэмикэ өттүнэн сайдалларыгар улахан сабыдыалы оҥорбут историческай суолталаах бэлиэ түгэн буолбута.

Саха Сирин судаарыстыбаннаһын бастааҥҥы көрүҥүн – Саха Аптаныамыйалаах Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин -- тэрийии Саха Сиригэр олохсуйан олорор омуктарга, кинилэр уус-уран, олох-дьаһах, экэниэмикэ өттүнэн сайдалларыгар улахан сабыдыалы оҥорбут историческай суолталаах бэлиэ түгэн буолбута.

 Билигин сэбиэскэй кэм историятын сорох өрүттэрин саҥалыы сыаналаан көрдөххө даҕаны РСФСР иһинэн саха аптаныамыйатын тэрийии үгүс омук дьылҕатын үчүгэй өттүгэр уларыппыт суолтата кыратык да намтатыллыбат.

Ол гынан баран, ССРС бүтүүтүн диэки үөскээбит судаарыстыбаннай былаас сибээс, тырааныспар, үрдүк уонна орто анал үөрэх уонна да атын тыын суолталаах боппуруостары ССРС уонна РСФСР быһаччы бэйэлэрэ салайан олорбуттара диэн хайысханы тутуһара. Аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ салайарыгар «үөһэттэн» олус аҕыйах боппуруос анаммыта, ону даҕаны САССР РСФСР хонтуруолунан эрэ быһаарара. Аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ чопчу бэйэтэ салайар эйгэтигэр сыһыаннаах боппуруос суоҕун кэриэтэ этэ.

Аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ хаһаайыннааһын эйгэтигэр быһаарар кыаҕа эмиэ олус кыра этэ, өрөспүүбүлүкэ үгүс бырамыысыланнай тэрилтэлэрэ Сойуус тустаах министиэристибэлэрин, холбоһуктарын, кэмбинээттэрин уонна да атын уорганнарын салайыыларыгар киирэллэрэ. Оннооҕор олохтоох суолталаах тэрилтэлэр РСФСР тустаах биэдэмистибэлэригэр сыһыаннаахтара уонна кыттыгас салайыыга сылдьаллара. Тыа хаһаайыстыбатын уонна нэһилиэнньэни олох-дьаһах өттүнэн көрүүнү-истиини салайыы уонна дьаһайыы эрэ АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин биэдэмистибэтин нөҥүө олохтонор этэ. Ол барыта аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ сайдар кыаҕын биллэрдик намтатара.

1980-с сыллар ортолоруттан Сэбиэскэй Сойууска олох-дьаһах уонна экэниэмикэ сайдыытын тэтимин бытаарыытын, уопсастыбаннай үлэ көдьүүһүн, тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарар кыаҕын намтааһынын кытта сибээстээх быстарыы үөскээн, 1985–1991 сыллардаахха бүтүн дойду үрдүнэн уопсастыба өйүн-санаатын, экэнэмиичэскэй уонна бэлиитичэскэй олоҕу уларыта тутуу саҕаламмыта. Ол уларытыы сатамматаҕа, былаас туруоруммут сыалын-соругун ситиспэтэҕэ. Киин былаас бэйэтэ көҕүлээбит хамсааһынын хонтуруоллуур күүһүн сүтэрэн, сойуус, ону тэҥэ аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ боломуочуйаларын дьоһуннаахтык кэҥэтэр соруктаах ССРС саҥа федеративнай судаарыстыбаннай тутулун тэрийии кыаллыбатаҕа. Ол барыта 1991 сыллаахха ССРС эстиитигэр тиэрдибитэ.

Суверенитет туһунан Декларация

Ити хамсааһын түмүгэр 1990 сыллаахха бэс ыйын 12 күнүгэр РСФСР бар дьонун дьокутааттарын I сийиэһигэр куолас баһыйар өттүн ылан, РСФСР судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация ылыныллыбыта. Ол Декларацияҕа РСФСР аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэлэрин, аптаныамыйалаах уобаластарын, аптаныамыйалаах уокуруктарын, кыраайдарын уонна уобаластарын бырааптарын биллэрдик кэҥэтэр тоҕоостооҕо бигэргэтиллибитэ.

Арассыыйа кэнниттэн 1990 сыллаахха балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха АССР XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ Саха ССР судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларацияны ылыммыта. Онтон ыла Саха Сирин судаарыстыбаннаһын сайдыытын саҥа кэрдиис кэмэ саҕаламмыта.

Декларация Саха Сирин судаарыстыбаннай суверенитетын саҥалыы тэриллибит РСФСР састаабыгар киирэр судаарыстыба быһыытынан биллэрбитэ. Бу иннинэ ылыныллыбыт аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ анал туруга судаарыстыба быраап өттүнэн төрүт суолталаах тускулларыгар сөп түбэспэтэ, өрөспүүбүлүкэ быраабын хааччахтыыра уонна олох-дьаһах, экэниэмикэ өттүнэн сайдыытын атахтыыра Декларацияҕа чопчу ыйыллыбыта.

Саҥа анал турукка олоҕуран, өрөспүүбүлүкэ саҥа сыала-соруга быһаарыллыбыта. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сиригэр-уотугар толору бырааптаах бас билээччи буоларга, айылҕатын баайын бэйэтэ дьаһайарга, тутулуга суох иһинээҕи социальнай-экэнэмиичэскэй бэлиитикэни олохтуурга, норуоттарын төрүт үгэстэрин, култуураларын чөлүгэр түһэрэргэ сорук туруоруммута. Ону тэҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Арассыыйа федеративнай судаарыстыбатын тэҥ бырааптаах субъега буоларын мэлдьи тутуһара уонна Арассыыйа быстыспат сорҕото буоллаҕына эрэ экэниэмикэ, олох-дьаһах, култуура уонна өй-санаа өттүнэн дьиҥнээхтик силигилии сайдар кыахтааҕын өйдүүрэ.

Судаарыстыбаннас саҥа көрүҥүн үөскээһинэ

 Саха Сиригэр судаарыстыбаннас саҥа көрүҥүн үөскээһинэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев аатын кытта быстыспат ситимнээх. Кини Арассыыйаҕа федерализм уонна федеративнай сыһыаннаһыылары сайыннарыы боппуруостарыгар сүрүн бэлиитикэни көхтөөхтүк ыыппыта. Арассыыйа федеративнай судаарыстыбатын көрүҥүн саҥатытыыга уонна сайыннарыыга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ быһаччы кыттыыта, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ национальнай судаарыстыбаннаһын тэрийии уонна бөҕөргөтүү кини салалтатынан барбыта.

15 1 сайтМ.Е. Николаев үлэтин биир сүрүн түмүгүнэн 1992 сыллаахха кулун тутар 31 күнүгэр Федеративнай дуогабары баттаһыы буолбута. Михаил Ефимович Федеративнай дуогабары баттаһыы оруннааҕын өйүүр уонна Арассыыйа биир сомоҕо судаарыстыба быһыытынан хааллаҕына эрэ дойдубут сомоҕо күүстээх уонна сайдыылаах судаарыстыба буоларыгар бигэтик эрэнэр салайааччы буоларын быһыытынан улахан болҕомтотун онно уурбута.

1992 сыллааҕы Федеративнай дуогабарынан олохтонуллубут судаарыстыба федеративнай тутулун тускуллара 1993 сыллаахха ахсынньы 12 күнүгэр дойду үрдүнэн ыытыллыбыт референдумунан ылыныллыбыт Арассыыйа Конституциятыгар ыйыллыбыттара. Арассыыйа Сүрүн сокуона дойдубут билиҥҥи судаарыстыбаннаһын, туруктаах уонна күүстээх федеративнай судаарыстыба бигэ тирэҕэ буолбута.

Өрөспүүбүлүкэ уонна Арассыыйа патриота М.Е. Николаев утумнаах үлэтэ хара маҥнайгыттан биһиги алаһа дьиэбит – Арассыыйа -- бөҕө-таҕа судаарыстыба быһыытынан сайдарыгар туһаайыллыбытын бэлиэтиэх тустаахпыт. 1992 сыллаахха кулун тутар 31 күнүгэр, Федеративнай дуогабары баттаһыы кэнниттэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун ылыммыппыт мээнэҕэ буолбатах. Саха Сиригэр Арассыыйаны кытта биир сомоҕо буолуу – дойду үгүс норуоттарын уопсай дьылҕата, өбүгэлэрбит үлэлэригэр, ситиһиилэригэр ытыкбатыл, Аҕа дойдуга таптал, дойдубут үүнэ-чэчирии турарыгар дьулуһуу бэлиэтэ. Өрөспүүбүлүкэбит Төрүт сокуонун ылыныы төрүөтэ итиниэхэ. Саха Сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ быйыл номнуо 390 сыла буолар.

1992 сыллаахха муус устар 4 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун ылыныы Саха Сиригэр судаарыстыбаннас саҥа көрүҥүн олохтооһун сүрүн суолталаах кэрдиис кэминэн биллэр. Өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннай тутула, бэйэтэ омуктаах, сирдээх-уоттаах тэриллии быһыытынан анал туруга, судаарыстыбаннай былаас уорганнарын тэрийии уонна үлэлэрин тускуллара, быыбардыыр тиһик уонна суут-сокуон сүрүн тускуллара Төрүт сокуонунан бигэргэтиллибиттэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олорор үгүс норуот олоҕор-дьаһаҕар быһаччы суолталаах өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун, сирин аннын уонна да атын кини айылҕатын баайын туһаныы уонна харыстааһын Төрүт сокуонунан дьиҥ таһымнаахтык олохтоммута.

Өрөспүүбүлүкэ саҥа судаарыстыбаннаһын олохтооһун өссө биир уһулуччу суолталаах хайысхатынан бас билии боппуруоһа буолбута. Бас билиитэ суох хаалыы, бу иннинэ ыытыллыбыт үлэни барытын халтайга кубулутар кутталламмыта. Дойду былааһын араас таһымыгар Арассыыйа уонна Саха Сирин икки ардыгар судаарыстыбаннай бас билиини үллэриини утарсааччылар баар этилэр. Уопсай сүбэнэн бас билээччилэри быһаарар тоҕоостооҕун туһунан дойду салалтатыгар туруорсуу үгүс өрүттээх уустук үлэтин түмүгэр, 1992 сыллаахха сэтинньи 25 күнүгэр Судаарыстыбаннай бас билиини Арассыыйа Бэдэрээссийэтин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин икки ардыгар үллэрэр туһунан Сөбүлэҥҥэ илии баттаммыта.

Бырамыысыланнас, сибээс, тырааныспар эбийиэктэрин өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бас билиитигэр биэрии Саха Сирин сүүнэ улахан ситиһиитэ буолбута. Ол курдук, Саха Сирин бас билиитигэр «Якутуголь», «Якутлес», «Якутскэнерго», «Якутгазпром», «Сахателеком» курдук бөдөҥ тэрилтэлэр, ону тэҥэ алмаас, кыһыл көмүс, ньиэп, гаас уонна таас чох баайдаах сирдэр киирбиттэрэ. Саха Сирэ өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар хостоммут ювелирнай алмаас 20 бырыһыанын уонна кыһыл көмүс 10 бырыһыанын бэйэтин сыанатыгар атыылаһан ылар бырааптаммыта. Иккис улахан ситиһиинэн «Алмазы России – Саха» (АЛРОСА) аахсыйалаах хампаанньаны тэрийии буолбута. Ол хампаанньа тэриллэн, күндү тааһы хостооһун, сыаналааһын уонна эргитии биир сүрүҥҥэ түмүллүбүтэ. Ол кэмтэн ыла хампаанньа аахсыйатын 33 % Саха Сирин уонна улуустарын бас билиитигэр кэлбитэ. Ити барыта саха дьоно алмаас кырыылыыр уонна ювелирнай оҥоһуктары оҥорор тэрилтэлэри тэрийэллэригэр улахан кыаҕы биэрбитэ.

15 2 сайт

Саха Өрөспүүбүлүкэтин федеративнай сыһыаннаһыыларын сайыннарыы уонна судаарыстыбаннай анал туругун бөҕөргөтүү тутаах түһүмэҕинэн 1995 сыллаахха бэс ыйын 29 күнүгэр Арассыыйа Бэдэрээссийэтин судаарыстыбаннай былааһын уорганнарын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былааһын уорганнарын икки ардыгар дьаһайар өрүттэри уонна боломуочуйаны үллэрии туһунан Дуогабары, ону тэҥэ Дуогабар бырабыыталыстыбалар икки ардыларынааҕы 15 сөбүлэҥин баттаһыы буолбута. Ол Арассыыйа уонна Саха Сирэ экэниэмикэ боппуруостарыгар бииргэ үлэлээһиннэрин олохтообута.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 1992 с. Федеративнай дуогабарынан уонна 1993 с. Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Конституциятынан билиниллибит саҥа судаарыстыбаннай-правовой анал туруктанан, саҥа боломуочуйаланан дьалхааннаах 90-с сыллары холку соҕустук аһарбыта, олох-дьаһах өттүнэн бигэ буолуу, омуктар икки ардыларыгар эйэлээх сыһыан уонна иллээх буолуу кэһиллибэтэхтэрэ. Омук быһыытынан бэйэни билиниигэ уонна национальнай култуураны, үөрэҕи уонна доруобуйа харыстабылын сайыннарыыга көҕүлүүр күүс баар буолбута. Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэ өттүнэн тутулуга суох буолуута Кэлэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын тэрийиигэ кыаҕы биэрбитэ. Бу пуонда үбүгэр-харчытыгар бэрт үгүс социальнай эбийиэк тутуллан, үлэҕэ киирбитэ: оскуолалар, СГУ естественнэй наукалар факультеттарын куорпуһа, хореографическай училище, аэровокзал, Саха тыйаатыра уонна да атыттар. «Саха-Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы пуонда, «Барҕарыы» чөлгө түһэриигэ аналлаах национальнай пуонда тэриллибиттэрэ. Мэдиссиинэ национальнай киинэ, Муусука үрдүкү оскуолата, «Кыайыы 50 сыла» спорт дыбарыаһа уонна үгүс атын спортивнай эбийиэк тутуллубуттара.

15 3 сайт

Ол курдук, Саха Сирин билиҥҥитин оҥорууга М.Е. Николаев ыыппыт үлэтэ уонна дьоһуннаах докумуоннар ылыныллыылара, чуолаан бас билиини араартааһын туһунан Сөбүлэҥ, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн инники сайдыытыгар бигэ төрүт буолбуттара. Ол кэмҥэ ылыллыбыт бас билии Саха Сирин экэниэмикэтин саҥа салааларын сайыннарыыга модьу тирэх уонна сүрүн хапытаал буолбута.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин ситиһиитэ

Судаарыстыбаннас саҥа көрүҥүн – Саха Өрөспүүбүлүкэтин -- кыайыыларын уонна ситиһиилэрин Саха Сирин араас сылларга салайбыт В.А. Штыров (2002–2010 сс.) уонна Е.А. Борисов (2010–2018 сс.) хаҥаппыттара уонна бөҕөргөппүттэрэ.

В.А. Штыров салалтатынан өрөспүүбүлүкэ бырамыысыланнас өттүнэн сайдыыга саҥа таһымҥа тахсыбыта. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ биир бастакынан олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн сайдыы стратегическай докумуоннарын – 2020 сылга диэри Саха Өрөспүүбүлүкэтин оҥорон таһаарар кыаҕын, тырааныспарын уонна энэргиэтикэтин кэлимник сайыннарыы схематын уонна «Саха Сирин соҕуруу өттүн кэлимник сайыннарыы» бөдөҥ инвестициялаах бырайыагы федеральнай таһымҥа бигэргэппитэ. Тутаах суолталаах ис тутул эбийиэктэрэ үлэҕэ киирбиттэрэ: Светлайдааҕы ГЭС уонна Талакааннааҕы ТЭС; Амур-Саха Сирэ тимир суол, «Бүлүү» уонна «Халыма» федеральнай айан суоллара сайдан барбыттара; гаас Өлүөнэ өрүһү уҥуордаан, илин эҥээр улуустарга тиийбитэ уонна «Илиҥҥи Сибиир – Тиихэй акыйаан» («ВСТО») ньиэп магистралын маҥнайгы сүһүөҕэ тутуллубута.

Е.А. Борисов бырамыысыланнас саҥа салааларыгар тирэҕирэр өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин кэҥэтэр үлэни салгыы ыыппыта уонна инвестиция бэлиитикэтин тупсарыыга, сайдыы институттарын тэрийиигэ уонна дьоҕус уонна орто биисинэһи өйөөһүҥҥэ болҕомтотун уурбута. Саха Сириттэн уонна Иркутскай уобаластан Кытайга тахсар «Сила Сибири» гаас турбатын ситимэ үлэҕэ киирбитэ, Дьокуускайдааҕы ГРЭС-2 тутуллубута, Саха Сирин арҕааҥҥы улуустарыгар ньиэптээх-гаастаах сирдэр арыллыбыттара, урутаан сайдыы сирдэрэ-уоттара тэриллибиттэрэ. Бу кэмҥэ тыа хаһаайыстыбатыгар үбүлээһин улааппыта, Саха Сиригэр тыа хаһаайыстыбатын сайыннарар туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуона ылыныллыбыта.

Өрөспүүбүлүкэ инники салайааччыларын кэмнэригэр олоххо киирбит бөдөҥ бырайыактар Саха Сирин уонна бүтүн Уһук Илин сайдыытыгар тутаах суолталаннылар.

Бүгүн өрөспүүбүлүкэни сайдыы суолунан А.С. Николаев иилээн-саҕалаан иһэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтин олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн сайдыытыгар стратегическай хайысхалар тустарынан ыйаах ылынылынна, итиэннэ үөрэх, тыа хаһаайыстыбатын, инновационнай уонна цифровой сайдыы эйгэтигэр өрөспүүбүлүкэ стратегиятын быһаарар ыйаахтарга илии баттанна. Саха Сирин Ил Дархана үрдүк технологиялаах биисинэскэ, олохтоох оҥорон таһаарыыга, цифровой уонна креативнай экэниэмикэ сектордарыгар, киһи хапытаалын сайыннарыыга аналлаах усулуобуйаны тэрийэр бэлиитикэни ыытар.

Кэлиҥҥи уон сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ үрдүк көрдөрүүлэри ситистэ. Экэниэмикэ сайдыытын тутаах индикатора – эрэгийиэннээҕи баалабай бородуукта (ВРП) -- 2000 сылтан 16 төгүл улаатта. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ ВРП-та 2000 сыллаахха 82 млрд солкуобай, 2010 сылга – 387 млрд солкуобай, 2015 сылга – 747,5 млрд солкуобайтан тахса эбит буоллаҕына, 2021 сыл түмүгүнэн ВРП кэриҥэ 1 трлн 300 млрд солкуобайга тэҥнэстэ.

Өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысыланнас эйгэтигэр оҥорон таһаарыы кэлиҥҥи биэс сылга сыллата 7–12 % үрдээтэ, бу сыыппара Арассыыйа сыллааҕы орто көрдөрүүтүн 2–3 % куоһарар. Ол түмүгэр Саха Сирэ ВРП кэриҥинэн, инвестициянан уонна түһээнтэн киирэр дохуотунан дойдуга инники күөҥҥэ сылдьар, итиэннэ Уһук Илин ВРП-тын түмүллүбүт кэриҥин 20 % ылар.

Саха Сирэ инвестиционнай үлэҕэ Арассыыйа кэскиллээх эрэгийиэннэрин ортолоругар киирдэ. Билиҥҥи кэмҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ сиртэн хостонор туһалаах баайы хостооһун уонна энэргиэтикэ эйгэтигэр бөдөҥ бырайыактар үлэлииллэр, икки урутаан сайдыы сирэ-уота («Кангалассы» Индустриальнай паарка» ТОР уонна «Южная Якутия» ТОР) тэрилиннэ.

2021 сылга өрөспүүбүлүкэ сиртэн хостонор туһалаах баай историяҕа хаалбыт муҥутуур улахан кэриҥин куоһарда: таас чох – 31 млн туонна, кыһыл көмүс – 42 туонна, ньиэп – 17,2 млн туонна. Тэҥнээн көрдөххө, 2000 сыллаахха таас чоҕу хостооһун 10 млн туонна, кыһыл көмүс – 17,3 туонна, ньиэп – 344,8 тыһ. туонна этилэрэ.

Дойду үрдүнэн Саха Сирэ этнологическай экспертиза туһунан ылыныллыбыт сокуоннаах соҕотох эрэгийиэн буолар. Бу экспертиза сир аннын туһанааччылар үлэлэрин түмүгэр Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттара түөлбэлээн олорор сирдэригэр оҥоһуллар хоромньуну сыаналыыр.

Өрөспүүбүлүкэ салалтата «АЛРОСА», «Полиметалл», «Колмар», «Сургутнефтегаз», «Транснефть» уонна атын сир аннын туһанар бөдөҥ хампаанньалары кытта олоххо-дьаһахха-экэниэмикэҕэ бииргэ үлэлээһин туһунан хардарыта туһалаах сөбүлэҥи түһэрсэр. Хампаанньалар оҥорон таһаарыы уонна олох-дьаһах ис тутулун үбүлээһин тосхолунан, үлэ миэстэтин, хамнаһы оннунан хаалларыыга, национальнай уонна эрэгийиэннээҕи социальнай тосхолу, үтүөнү оҥорууну эбии үбүлээһиҥҥэ эбэһээтэлистибэни сүгэллэр, Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын общиналарын кытта дуогабардаах сыһыан олохтонор.

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа сирин-уотун олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн сайыннарыыга тиһиктээх үлэни, ол иһигэр тыа сиригэр олохсуйарга аналлаах табыгастаах усулуобуйаны тэрийиигэ, тыа сирин олохтоохторо дьарыктаах буолууларын таһымын үрдэтиигэ уонна үп-харчы өттүнэн бигэ туруктаах буолууларын хааччыйыыга туһуланар дьаһаллары ыытар.

Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин уонна социальнай эйгэтин сайдыытыгар Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин көҕүлээбит дойду 11 национальнай бырайыагын иһигэр киирэннэр, олоххо киллэриллэр 44 эрэгийиэнээҕи бырайыактар улахан кыаҕы биэрэллэр. Национальнай бырайыактар спордунан дьарыктанарга табыгастаах усулуобуйаны, биисинэскэ саҥа кыаҕы тэрийииттэн саҕалаан, үтүө хаачыстыбылаах үөрэҕи уонна мэдиссиинискэй көмөнү ылыыга, экологияны харыстааһыҥҥа тиийэ бэрт элбэх соругу быһаараллар. Сыл ахсын бу бырайыактары үбүлээһин улаатар, өрөспүүбүлүкэҕэ 3 сылга нацбырайыактары олоххо киллэриигэ 94 млрд тахса солкуобай көрүллүбүтэ.

Экэниэмикэ сүрүн салаата бигэ туруктаах буолуута өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүн дохуота бигэтик эбиллэрин хааччыйар: 2021 сылга бу сыыппара 320 млрд тахса солкуобайга тэҥнэстэ. Ол судаарыстыбаннай бүддьүөт социальнай хайысхаланарыгар кыаҕы биэрэр: бүддьүөт социальнай ороскуотун өлүүтэ 56 % тэҥнэһэр. 2022 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан өрөспүүбүлүкэ хас биир олохтооҕор өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үөрэҕи, култуураны, доруобуйа харыстабылын, социальнай бэлиитикэни уонна спорду үбүлээһиҥҥэ 190 тыһыынчаттан тахса солкуобай көрүллүбүтэ, бу көрдөрүү Арассыыйа Бэдэрээссийэтигэр биир бастыҥ буолара саарбахтаммат.

Саха Сирэ экэниэмикэ өттүнэн тутулуга суох буолуутуттан ыла олоххо-дьаһахха сыһыаннаах ис тутул күүскэ сайынна. Аҥаардас кэлиҥҥи биэс сыл иһигэр 249 социальнай эбийиэк тутуллан үлэҕэ киирдэ, ол иһигэр 44 оскуола уонна 2 идэлээх уонна эбии үөрэх эбийиэгэ, 7 социальнай хааччыйыы учреждениетын дьиэтэ, 90 оҕо уһуйаана, 35 култуура, 46 мэдиссиинэ уонна 25 спорт эбийиэктэрэ.

Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин дохуота улаатар: дьиҥнээх илиигэ ылар хамнас 2010 сылы кытта тэҥнээтэххэ 1,5 төгүл үрдээтэ, харчынан дохуот – 14,2 %, биэнсийэ кээмэйэ – 25,5 %. Өссө биир биһирэбиллээх көстүү – киһи үйэтэ 2000 сыллаахха бэлиэтэммит 63,7 саастан 71-гэ диэри уһаата, бу Уһук Илин эрэгийиэннэрин ортолоругар бастыҥ көрдөрүү буолар.

Саха Сирин инники сайдыыта 2050 сылга диэри туһаайыллар сыалы-соругу быһааран туран, 2032 сылга диэри кэмҥэ бэйэтин олоҕун-дьаһаҕын уонна экэниэмикэтин сайыннарыы Стратегиятын олоххо киллэрииттэн тутулуктаах. Онуоха тус сыаллаах соруктар манныктар: нэһилиэнньэ дьиҥнээх дохуотун бигэтик үрдэтии, барыс былдьаһан куотуһар кыахтаах экэниэмикэ тирэх салааларын уонна дойду таһыгар тахсыыга ананар сырье буолбат салаалары сайыннарыы.

Аан дойдуга быһыы-майгы тыҥаан турар, онно эбии арҕааҥҥы дойдулар холооно суох сааҥсыйанан саанар кэмнэригэр Арассыыйа «Илин диэки хайыһыы» бэлиитикэтин ыытан, урутаан иһэр экэниэмикэ уонна аан дойдутааҕы бииргэ үлэлээһин киинэ буолан эрэр Азия-Тиихэй акыйаан эрэгийиэнигэр эргиэн-экэниэмикэ ситимин тиһиктээхтик бөҕөргөтөр. ХХI үйэҕэ дойду экэниэмикэтэ сайдарыгар Уһук Илин уонна Сибиир сүрүн тирэх буоллулар.

Саха Сирэ Уһук Илиҥҥи уокурук сорҕото буоларын быһыытынан Илиҥҥи Азия дойдуларын кытта атыы-эргиэн өттүнэн үчүгэй сыһыаннаах: Саха Сирэ Кытайга ньиэби уонна гааһы, Японияҕа, Кытайга уонна Соҕуруу Кэриэйэҕэ таас чоҕу, Индияҕа алмааһы атыылыыр. Өҥнөөх металлар, сурьма уонна тас ырыынакка тахсар табаардар Азия дойдуларыгар хамаҕатык атыыланаллар. Аан дойду ырыынагар ордук сыаналааҕынан биллэр кыһыл көмүс, үрүҥ көмүс уонна сиртэн хостонор сэдэх металлар дойду хааһынатын эмиэ хаҥаталлар. Бу барыта биһиги ыарахан кэми этэҥҥэ, улахан охсуута суох аһарарбытыгар күүс-көмө буолуоҕа.

Ол курдук, Саха Сирэ хаалынньаҥ кытыы сиртэн саҕалаан модун Арассыыйа тэтимнээхтик сайдан иһэр эрэгийиэнигэр кубулуйда. 100 сыл анараа өттүгэр Максим Аммосов, Былатыан Ойуунускай, Исидор Барахов уонна кинилэр үөлээннээхтэрэ ыраламмыттарын курдук, Саха Сирэ олох-дьаһах уонна экэниэмикэ, итиэннэ култуура өттүнэн Арассыыйа састаабыгар биир сайдыылаах эрэгиийэн дэтэр буолла. 1925–1930 сыллардааҕы ССРС наукаларын академията ыыппыт кэлим эспэдииссийэтин түмүгүнэн уонунан сыллары урутаан, биһиги өрөспүүбүлүкэбит сайдар кэскилэ торумнаммыта. Кэлиҥҥи 30 сылга тирэх салаалары сайыннарыы өрөспүүбүлүкэни төрүттээбит дьоммут Саха Сирин олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн сайыннарыыга былааннарын утумнаахтык салгыыр.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын бэйэтин сайдыытыгар уонна Ийэ дойдубут – Улуу Арассыыйа сайдыытыгар уонна чэчирээһинигэр сүҥкэн кылааты киллэриигэ улахан ис кыахтаах Арассыыйа Бэдэрээссийэтин тэҥ бырааптаах субъегын быһыытынан көрсөр.

Алексей  Еремеев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин  Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ. 

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением