Общество

Саатар, балаһыанньа күнүнэн да буолбакка, букатын чааһынан уларыйан иһэр. Сонуннары истибит киһи холкутук сатаан сылдьыбат үлүгэрэ. Соннук тыҥааһыннаах, дьалхааннаах, бутуурдаах кэмҥэ олоробут.

Маннык аймалҕаннаах кэмҥэ хайдах бэйэбитин харыстанабыт, куттаммат буолабыт? Ити ыйытыыларга психологтар хоруйдуулларыгар, сүбэ биэрэллэригэр көрдөстүбүт.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи наркологическай диспансер клиническэй психолога Виктория Филиппова:

- Бу билиҥҥи балаһыанньаны киһи киһи араастык ылынар. Ол кинилэр личность быһыытынан тииптэриттэн тутулуктаах. Сорох дьон, чуолаан чугас киһилэрин сүтэрбит аһыылаахтар, ордук улаханнык айманаллар. Оннук ыгыллар, уолуйар түгэҥҥэ толкуйа суох быһаарыныылары ылыныахха, кырыктаахтык быһыыланыахха сөп. Ол чөл доруобуйаны алларытар, арыгыны иһиигэ да тиэрдиэн сөп.

Иккиһинэн, уйан дьон уйулҕата хамсыан сөп. Кинилэр тас эйгэттэн көсмүскэллэрэ кыра, ол иһин араас куһаҕан санаалаах (токсичнай) дьон сабыдыалларыгар киирэн биэриэхтэрин сөп. Олор самнарар саҥаларын ылынан, өйдөрүгэр буолары-буолбаты оҥорон көрөн, долгуйууларын уонна стресстэрин  өссө дириҥэтэн, күүһүрдэн биэрэллэр.

Маннык муунтуйар, мунчаарар, муҥурданар мучумаан кэмҥэ кимтэн да сөптөөх өйөбүлү ылбатаххына, тугу гыныахха сөбүй?

Бастатан туран, санааҕын сааһылаа. Билигин киһи барыта долгуйар, онон долгуйарыҥ, нуучча эттэххэ, нуорма. Ол эрээри аһара ону күүркэтимэ,  дарбатыма, улаатыннарыма. Буола турар дьайыылары хайдах баарынан көнөтүнэн ылыныахха наада. Уларытар, тохтотор, хонтуруоллуур кыахпыт суоҕун билиниэх уонна ону судургутук өйдүөх тустаахпыт. Арай онно бэйэбит сыһыаммытын уларытан, доруобуйабытын уонна эмоциональнай турукпутун харыстыахпытын сөп.

Хорсун санаа тыынын иҥэриниҥ, салгыны курдук эҕирийиҥ. Аҕа дойду сэриитигэр эһэлэрбит, эбэлэрбит дьоруойдуу быһыыларын санааҥ. Кинилэр кыайыыны хайдах ситиспиттэрэй? Дойдуларыгар бэриниилээх күүстээх санааларынан уонна бэйэ бодотун ханнык да түгэҥҥэ ыһыктыбатах буоланнар.

Дьэ, бу быстах хомуурга чугас киһигитин ыҥырбыт буоллахтарына?

Бойобуой дьайыыларга барааччы үксэ туохтан долгуйарый уонна куттанарый? Анараа хайдах сылдьарыттан буолбакка, манна дьонун бэйэлэрин эрэ хаалларан барарыттан. Ол иһин эһиэхэ төһө да ыараханын иһин, кутталгытын, долгуйуугутун мобилизацияламмыкка көрдөрө-биллэрэ сатаамаҥ.

Дьахтар таптала уонна итэҕэлэ бу олоххо дьиктини оҥорор аналлаах. Эр дьоҥҥут иннигэр туруоруллубут уустук соругу чиэстээхтик толороллоругар дьахталлар төһүү күүс буолуҥ, модун санааҕытынан кинилэргэ эрэли саҕыҥ.

Аны, бэйэҕитигэр бүгэн хаалымаҥ, дьоннуун алтыһан, аһаҕастык кэпсэтэн, санааҕытын сайҕааҥ. Оннук санаа атастаһар, сэһэргэһэр киһигит суох буоллаҕына, психологтары кытары үллэстиҥ. Кинилэр бу буола турар быһыыга-майгыга хайдах холкутук сыһыаннаһарга сүбэлиэхтэрэ.

 Өскөтүн атын киһиэхэ ис санааҕытын арыйыаххытын эбэтэр кими да бэйэҕит кыһалҕаҕытынан  аймыаххытын баҕарбат буоллаххытына, туохтан куттанаргытын уонна долгуйаргытын барытын кумааҕыга тиһиҥ. Тугу суруйбуккутун ырытымаҥ. Аахпакка эрэ, хайа тардан баран быраҕыҥ. Маннык ньыма баттык буолар санааларгытын-оноолоргутун чэпчэтэр, куһаҕантан ыраастыыр.

Табыллар буоллаҕына, дневник оҥосторгут ордук. Күннээҕи сонуҥҥун, толкуйгун, санааларгын суругунан үллэһиннэххинэ, олоххо интэриэскин сүтэриэҥ, апатияҕа түһүөҥ суоҕа этэ.

Олох манан бүппэт, сарсыҥҥы үтүө күҥҥэ эрэнэн, олорбуккут курдук салгыы олорорго күһэллиҥ. Эһиги сыалгыт -- чугас киһигитигэр эрэллээх тыыл буолуу. Маны маҥнайгы күөҥҥэ тутуҥ.

Хомойуох иһин, сорохтор арыгы иһэн, уолуйбут уйулҕаларын уоскутар, сынньанар курдук саныыллар. Кырдьык, бастаан арыгы санааҕын чэпчэтэр курдук. Ол ньиэрбэ килиэккэлэрин актыыбынаһын бытаардарыттан оннук буолар. Онтон салгыы норадреналин үрдээн, төттөрүтүн айманар, ытыыр-соҥуур чувствоны уһугуннарар. Онон стреһи аһыы утаҕынан таһаарбаккыт. Онто да суох кэбирээбит бэйэҕитин ол-бу куһаҕан дьаллыктарынан өссө мөлтөтөн биэримэҥ.

Быраас анааһына суох араас уоскутар эмтэри иһимэҥ. “Бэйэтэ эмтиэкэлиир” доруобуйаҕа охсуулаах буолуон сөп.

"Сатаан уоскуйбат, бэйэбин туттуммат эбиппин" дии санаатаххына, уйулҕа үөрэхтээх исписэлиистэртэн сүбэтэ көрдөө.

****

Өрөспүүбүлүкэтээҕи наркологическай диспансер клиническэй психолога Анна Ксенофонтова:

- Айманыы диэн ис дьиҥэр инникини ырыҥалаан көрүү буолар. Ол эрээри былааннааһынтан уратыта – долгуйууга уонна араас саарбах толкуйга тиэрдэр. Дэлби айманан ыһыллан, уолуйан хаалбыт киһи куһаҕаны эрэ кэтэһэр буолан хаалар, баар балаһыанньаҕа суос бэринэн кэбиһэр.

Аны туран, айманыы сүргэни баттыыр, ис туруккун ыһар эрэ буолбатах, эккэр-сииҥҥэр эмиэ дьайар. Оччоҕуна быччыҥнарыҥ хам туталлар, биир сиргэ сүгүн тэһийэн-тулуйан олорбот, сатаан сынньаммат, аанньа утуйбат буолаҕын.

Айманыы, ыгылыйыы туохтан үөскүүрүй? Баар балаһыанньаны киһи хайдах баарынан ылымматыттан, саҥа чахчылартан саллан куттанарыттан, онно уопута суоҕуттан, туох буоларын билбэтиттэн.

Оннук айманар туруктан хайдах тахсабыт?

Уолуйууну уонна долгуйууну үөскэтэр триггердэри аччатыҥ. Холобура, куһаҕан сонуннары истэ сатаамаҥ. Этэргэ дылы, айманаргар анал бириэмэтэ анаа, холобура, эбиэт кэмигэр 30-ча мүнүүтэни. Онтон атын кэмҥэ бэйэ бодотун туттунаҕын.

Информационнай фильтрдэри туһаныҥ. Ол эбэтэр сонуну бэрэбиэркэлэммит эрэ источниктартан билиҥ.

Уустугу ааспыт уопуккутугар тирэҕириҥ.

Стреһи таһаарыыга спорт, тыыныы дьарыктара, ууга сөтүөлээһин олус туһалаахтар.  

Чугас дьоҥҥутун, доҕотторгутун кытта алтыһан, күүстэ-сэниэтэ ылыҥ. Ол эрээри кинилэри аймаамаҥ, харыстааҥ. Эбэтэр бэйэҥ курдук турукка сылдьар дьоннуун бөлөхтө тэринэн кэпсэтиҥ, бэйэ-бэйэҕитин өйөөҥ.

Саамай сүрүнэ – күннээҕи түбүккэ болҕомтоҕутун ууруҥ: үлэҕитигэр, дьиэҕитигэр-уоккутугар, оҕолорго. Эрэсиими тутуһуҥ.  Доруобай буолуҥ!

Өрөспүүбүлүкэтээҕи наркологическай диспансер пресс-сулууспата