Общество

“Уол оҕо уон уһуктааҕа”

Бу айымньы суруналыыс уонна суруйааччы кыттыһан суруйбуттарын курдук. Суруналыыһа хайдах-туох буолбутун чахчыларга олоҕуран, билиһиннэрэр, оттон суруйааччыта ыһыытыыр хоту уһугун Аччыгый Лээхэп арыыларыгар олоҕу илэ-бааччы көрдөрөр. Инньэ гынан итэҕэтиилээх, умсугутуулаах, олус баай ис хоһоонноох кинигэ буолан тахсыбыт. “Уол оҕо уон уһуктааҕа” Иван Кривошапкин  истэн эрэ билэр Лээхэп арыытыгар “Холбос” кадровай булчута буолан, олохсуйа барар.”Кривошапкиннар курдук оҕолоох-уруулаах көһөн ньиккирээн киирэн олоҕурбут ыал урут да, кэлин да суоҕа”, - диир ааптар. Намҥа ат сүүрдэр улахан дьиэлэрин атыылааннар, көһөн барар ыал наадыйар малын-салын, аһын-үөлүн атыылаһан, кытаанах айаҥҥа туруналлар. “Киһи хараҕа ыларынан хаар саарыстыбата, ханан да барыарар баара көстүбэт, күлүк түһэриэх биллибэт. Халлаан уонна хаар куйаара силбэспит курдук” дойдутугар эмдэй-сэмдэй оҕолорун кытта эмиийдээх эһээхэйдэрин көтөхпүтүнэн мэнээк саха киһитэ санаата тиийбэт сиригэр элбэх эрэйи тилэн, булаллар. Булчуппун диэн ааттаан, тиийбит киһини полярнай станцияҕа баар дьон аанньа ахтан көрсүбэттэр.  Билбэккэ киирэн биэрээхтээбит киһи кэлбитин курдук куттанан куотуоҕа эбэтэр барбаттыы хаары кытта хаар, сииги кытта сиик буолуоҕа диэн, сэнэбиллээхтик сыһыаннаһаллар. Эбиитин олохсуйуохтаах балаҕаннарын суолун соруйан муннаран ыйаллар. Кырбаһааҥкыннар кэлээтин инчэҕэй эттээх тулуйбат тургутуутун тэлбитинэн бараллар. Ол эрэн, булгуруйбат күүстээх санаалаах буоланнар, хаар анныгар тимирбит түннүгэ-үөлэһэ суох дьиэтин нэһиилэ булан, оҥостон киирэллэр. Этэн кэбистэххэ судургу, оттон ол моһуогу хайдах туораабыттарын ааптар олус да бэрткэ, субу көстөн турарын курдук ойуулаан көрдөрөр. Ааҕа олорон, кинилэри кытта тэҥҥэ тоҥоҕун-хатаҕын.

Саха дьахтарын хоһууна

Прокопий Чуукаар сүрүн дьоруой кэргэнин Суура уобараһын арыйан саха дьахтарыгар пааматынньык туруорар. Кини ол тыйыс дойдуга тиийбит ийэ олоҕу онно кытта сатаан туппутун хайдах баарынан, ордук хос быһаарыыта, саҥа аллайыыта, сыанабыла суох суруйан көрдөрөр. Манна баар саха дьахтарын мындыр өйө, киэҥ көхсө. Суура биир да хомуруйар тылы ыһыктыбакка, эрин кытта тэбис тэҥҥэ дьиэ-уот тэринэн, бултаабыт аһыттан ас-таҥас таһааран, ыал сиэрин тутар.  Дьахтар барахсан киһи буолар дуу, кии дуу дэнэр  турукка сотору-сотору киирэн тахсар. Бэл диэтэр, ол дойдуга айылҕата баһыйан, төрүүрэ эмиэ мүччүргэннээх буолбута суруллар. Наар өлүү-тиллии икки ардынан олоруу...  Кэргэнниилэр өлөр өлүүттэн мүччү-хаччы түһэн иһэллэрин айымньыны ааҕа олорон, бу баардыы көрөн, этиҥ сааһа аһыллар. Суура үрүҥ эһэни кытта күөн көрсүүтэ, булчут мүччүргэнэ, суол аайы тоһуйар моһоллор. Уһук хоту сир кытаанах сокуона диэн тугун мантан билэҕин.  Булчукка тоһуур хара баһаам.  Ол иһигэр Хотугу муора үчүгэй соҕустук ээҕин этитиитэ, мотуоркатын сыыһын ыла-ыла быраҕар сүдү долгун арҕаһыгар олорсуута туспа кэпсээн.  Кырдьык даҕаны, аан дойду бүтэр уһуга диэн бу буоларыгар ааптар итэҕэтэр. Икки атахтаах күн аайы тыынын туһугар охсуһуута.

“Өрүһүнүү бэйэҕиттэн эбэтэр...”

Айымньы суолтата сүдү. Киһилии сиэр, айылҕаҕа чугас буолуу, барытын тыыннааҕымсытан көрүү –  быыһыыр-абырыыр күүстээх диэн түмүккэ ааптар олус итэҕэтиилээхтик сиэтэн аҕалар.  Икки атахтаах айылҕаны кытта күөн көрсүбэккэ, айылҕа айыллыытын өйдөө, ылын уонна киһилии олор, бултаа. “Айылҕа тыынар тыыннаахтан туох да атына суох”,- диир суруйааччы.

Айымньы элбэх көстүүнү арыйар. Киһи хайдах курдук модун күүстээх буолуон сөбүн көрдөрөр.  Ону кытта хайдах курдук уйанын-хатанын. Булчут аһара бардаҕына, эппиэтэ тута кэлэрин. Аны ол дойду хаар анныгар утуйан турар тимир курдук дьонун майгытын-сигилитин уратыта баар.  Көҥүл эрээри тутулуктаах, харалаах да, сырдыктаах да дьон алтыһыыта, хабараан киирсиитэ, бэртэн бэрт буола сатааһын,  ордук санаһыы, сэнээбиттэриттэн сэттэлэрин ылыы. Барыта баар. Ол гынан, тутааҕа диэн, айылҕаны кэлэппэтэх кыайыылаах тахсан иһэр. Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбатын олоҕунан дакаастаан, сүрүн дьоруой Лээхэп хаһаайына аатырар. Кырбаһааҥкын бэйэтэ суруйарын курдук: “Аччыгый Лээхэби булан, Ааттаах-суоллаах улуу булчутун Албан аатын сүктэҕим буоллун. Тоҕус сыл толору бултаан, Тустаах арыым тойоно ааттаан, Торҕон да дьон толлор буолбуттар”.

Булчут сылга 600 (!) тахса кырсаны туттаран, атыттары тылларыттан матарар. Бу курдук көрдөрүү кини иннигэр да, кэнниттэн да суох эбит.  Ол иһин ордук санааччылар тылларын хоннороллор. Ааптар “тыл хоноро” диэн баар эбит киһини кэбирэтэр күүс диэн суруйар.  Прокопий Чуукаар саха тыла иччилээҕин билэрэ айымньыга ала-чуо көстөр.  Холобура, Улуу диир сахаҕа сэттээҕин-сэмэлээҕин. “Улуу” дэммиттэн айылҕа толук ылара суруллар. Уйбаан Лээхэп арыытыгар саамай ымманыйар, таптыыр хаарыаннаах кыыһыттан ытыс соттон хаалыыта ааҕарга ыарахан.

Уһуйуллуу.  Таптал күүһэ

Кривошапкин хайдах бу курдук модун санаалаах буола уһуйуллубута кини оҕо сааһыттан буоларын туһунан ааптар дьоруойун биир кэм ытыллан олорор олоҕун көрдөрөрүн быыһыгар бэрт сатабыллаахтык хайдах улааппытын, тоҕо үөрэммэтэҕин, дьылҕатыгар Чылаа оҕонньор  сүрүн оруолу ылбытын биэрэр. Норуот педагогикатын ис дьиҥэ манна көстөр. Биир биэс үөрэҕэ суох, айылҕаттан айдарыылаах оҕонньор үлэни эрэ өрө тутуу эргиччи туһалааҕар үөрэтэр.  Айымньыга уол оҕо уон уһуктааҕын үлэнэн сыһытара арыллар. Олоххор сатабыллаах буоллаххына өлөн-охтон биэрбиэккин диэн ииппитэ бу икки атахтаах олохсуйбатах Лээхэп арыытыгар кэлэригэр бэлэмнээбит курдук.  Үөрэх буолбакка, киһи кыһыл ытыһынан сатабыла  бу олоххо сүрүнэ көстөр.  Ол да иһин кини күүппүттэрин курдук “тоһун ылбакка” Лээхэп арыытыгар тоҕус сыл олорон,  хаһаайын аатырдаҕа. Ииппит Чылаа оҕонньор кэргэн ыларыгар кытта оруоллаах. Бэйэтин курдук түргэн-тарҕан туттунуулаах, кэлбит-барбыт, сыыдам, чэбэр, хоһуун үлэһит кыыһы кытта олоҕун холбуур. Ол да иһин, ол маһа-ото суох,  орулуур хоту дойдуга оҕолорун сиэппитинэн барыстаҕа ол. Дьахтар киһи бу курдук харса суох барсыбытын ылынарга уустук эрээри, олоххо буолбут чахчы. Бу буолар буоллаҕа, саха дьахтарын күүстээх таптала. Эрин таптыыр буолан, өйөбүл-тирэх буолар.  Суура барахсан ол айылаах усулуобуйаҕа тиийэн, күүскэ ыалдьыбытыгар Уйбаан  “дьолум кини” диэн билинэр. Дьоллоох дьоннор уһук хоту да сири иччилиир кыахтаахтара көстөр бу айымньыга. Суура кырсаттан тугун да хаалларбакка барытын туһаҕа таһаарарын ааптар бэйэтэ иистэнэр киһилии сиһилии арыйарын сөҕө ааҕаҕын. Кэргэн тапталын өссө биир дьикти көстүүтэ диэн, кини барарын билэн баран, Уйбааныгар  сөптөөх дьахтары булан биэриитэ.

Наҕараадаламматах  Дьоруой

Биһиэхэ холобур буолбут суруналыыспыт, суруйааччыбыт бу курдук хоһуун булчут, дэгиттэр киһи Иван Яковлевич Кривошапкин олоҕун суруйбута сүрдээх кэрэхсэбиллээх.  Хас этиитэ барыта сүрэх ортотунан киирэр. Иччилээх тыллаах, ардыгар үөһэттэн этиттэриилээх суруллубутун билэҕин. Прокопий Чуукаар бу курдук хоһуун булчут судаарыстыбаннай наҕараадата суоҕун бэккиһээн туран бэлиэтиир. Кини аҥар атаҕар да тиийбэт көрдөрүүлээх булчуттар аат-суол бөҕөлөрө, оттон биһиги дьоруойбутугар эмиэ тыл хонон, күдээринэ “Социалистическай Үлэ Дьоруойа” дииллэр. Үрдүк сололоохтор. Ол эрэн, тоҕото биллибэккэ,  наҕараада дьоруойу булбакка, “муммут”.  Оннук “муммут” наҕараадалаах курдук эбит биһиги ааптарбыт бэйэтэ.  Улахан суруналыыс, суруйааччы убайбыт Прокопий  Яковлевич Прокопьев - Прокопий Чуукаар көрдөһөрү билбэт, сэмэй киһи сынньалаҥҥа да таҕыстар, айа-тута олорор. Кини дьиҥ норуот билинэр, ытыктыыр суруйааччыта буоларын ким да мэлдьэһэр кыаҕа суох.  Норуот ытыктабылын мээнэ ылбаккын.  Оттон мин Прокопий Чуукаардыын бииргэ эн-мин дэһэн, “Эдэр хомуньууска”, “Сахаадаҕа” үлэлээбит дьоллоохпун. Киэн тутта кинини Учууталым диэн ааттыыбын.