Дьүүллэһии кэмигэр хотугу улуустар социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын тутаах боппуруостарын тула дакылааттары иһиттилэр, сытыы боппуруостары биэрдилэр. Онон сиэттэрэн төрүт олохтоох дьон атын сиргэ көспөтүн туһугар үлэ барыахтааҕын, хамнастарын үрдэтэргэ болҕомто туһаайыллыахтааҕын эттилэр. Ил Түмэн хотугу дьиэ табатын иитии туһунан сокуон барылын сайыннаран, эбэн Госдуума көрүүтүгэр ыытыахтааҕа бэлиэтэннэ.
Бырайыактар олоххо киирэллэр эрээри, кыһалҕалар бааллар
Мунньах саҕаланыыта Ил Түмэн байыаннай сулууспалаахтар, бойобуой дьайыылар бэтэрээннэрин дьыалаларыгар, патриотическай иитиигэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Подголов Аартыка сайдыытыгар улахан суолталаах боппуруостар быһаарыыга туралларын эттэ. Маныаха бырабыыталыстыба, судаарыстыба өттүттэн өйөбүл миэрэлэр ылыллалларын, миэстэтигэр дьокутааттар үлэлэрэ күүһүрүөхтээҕин эттэ.
Ил Түмэн төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар боппуруостарыгар уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева мунньаҕы сүрүннээн ыытарыгар: “ Быйылгыттан тыа хаһаайыстыбатын үбэ-харчыта муниципальнай тэриллиилэргэ бэрилиннэ. Олохтоох былаас уонна норуот бэйэлэрэ дьаһаныахтара. Оттон олох хаачыстыбатын үрдэтиигэ биһиги торумнаан үлэлэһиэхпит. Ол чэрчитинэн Ил Түмэн “Хотугу дьиэ табатын иитии” туһунан сокуон бырайыагын сайыннаран Госдуума көрүүтүгэр ыытыаҕа”, -- диэн эттэ.
Аартыка дьыалаларыгар миниистири солбуйааччы Михаил Погодаев иһитиннэрбитинэн, Аартыка эргимтэтигэр өрөспүүбүлүкэ тутаах көрдөрүүлэриттэн хаалыы бэлиэтэнэр. Саха Сирин Аартыкатыгар 64 154 киһи олорор, ол эбэтэр өрөспүүбүлүкэ олохтооҕун 6,4 %-нын хабар. 2023 сыллааҕы көрдөрүүнү кытары тэҥнээтэххэ, хоту сиргэ дьон ахсаана 128 киһинэн эбиллибит.
Тырааныспарка ороскуот улахана табаар сыанатыгар охсор. Олохтоохтор сүрүннээн тыа сиригэр олороллор, үксүлэрэ үгэскэ кубулуйбут олох-дьаһах укулаатынан дьаһаналлар: таба иитиитинэн, балыктааһынынан, бултааһынынан. Нэһилиэктэр бэйэ-бэйэлэриттэн ыраах сытар буоланнар, суолга-иискэ, таһаҕаһы, аһы-үөлү тиэрдиигэ ыарахаттары көрсөллөр. Миниистир солбуйааччыта Ил Дархан 2024 сыллаахха “Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыка зонатыгар судаарыстыбаннай бэлиитикэ сүрүн салаалалара” эрэдээксийэлэммит уурааҕы бигэргэппитин, бу сайдыыга төһүү күүс буолуохтааҕын эттэ. Ол курдук уураах иһинэн бырайыактар дьон олоҕун тупсарыыга туһуланаллар.
Бырагыраамалар үлэлииллэр
Ил Дархан бигэргэппит уурааҕын сүрүн тосхолунан, 2030 сылга диэри Аартыка эргимтэтигэр Арассыыйа орто көрдөрүүлэриттэн намыһаҕа суоҕу ситиһиэхтээхпит ыйыллан турар, олох хаачыстыбата тупсуохтаах. Маныаха номнуо үлэ барар, көдьүүстээҕин көрдөрөр.
“Аартыка Синергията” социальнай хайысхалаах бырайыак Аартыка улуустарын кииннэрин түргэн интэриниэт ситиминэн хааччыйыахтаах. Саха Сирин 64 уустук суоллаах-иистээх нэһилиэнньэлээх пууну волоконнай-оптическай сибээс ханаалларынан хабыахтаах, ол иһигэр Аартыкаҕа 53 нэһилиэги.
“2024 сылтан хардарыта дьайсыы ситиминэн орто анал уонна анал үөрэхтээһин бырагыраамаларын киллэрии” бырайыак үлэлиир. Орто анал үөрэх салаалара Анаабырга, Булуҥҥа, Үөһээ Дьааҥыга, Өлөөҥҥө, Эдьигээҥҥэ арыллыбыттар. Нэһилиэнньэ миэстэтигэр үөрэҕи баһылыырыгар туһулаан Аартыка аҕыс улууһугар маннык үөрэх тэрилтэлэрэ арыллыахтара.
“Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай оройуоннарыгар IТ ситимнэри уонна креативнай кииннэри сайыннарыы” бырайыак чэрчитинэн хас биирдии Аартыка улууһугар урбаанньыттарга көмө буолар кииннэр үлэлэрин саҕалыахтара. Бу бырайыак улуустар экэниэмикэлиригэр саҥа салаа киирэригэр, сайдарыгар төһүү буолуохтаах.
“Аартыка олохтоохторугар салгынынан сырыы тиийимтиэ буолуутун хааччыйыы” бырайыак чэрчитинэн көтөр ааллар көтөр-түһэр былаһааккаларын саҥардыы, улуус иһинээҕи көтүүлэри субсидиялааһын, 3-4 кылаастаах салгын суудуналарын саҥардыы ыытыллыаҕа. Оччотугар, уустук суоллаах-иистээх, уһук сытар Аартыка нэһилиэктэрин икки ардыларыгар пассажирдары кыра авиациянан тиэйии кэҥиэҕэ уонна 2023 сылга нэһилиэнньэ 29% хаппыт эбит буоллаҕына, 2030 сылга бу көрдөрүү 76,9% тэҥнэһиэхтээх.
Быйылгыттан “Аартыка эргимтэтигэр чааһыный дьиэни тутууга анаммыт тутуу матырыйаалларын тиэрдиигэ ороскуоту толуйуу” бырайыак олоххо киирдэ. Субсидия бэриллиитин бэрээдэгэ оҥоһуллан, сөбүлэҥнэри ааһар. Быйылгы бүддьүөккэ бу сыалга 41 мөл. солкуобай көрүллүбүт.
2028 сылга Аартыка сирин-уотун 80%-на кылгас араадьыйа долгунунан хабыллыахтаах, оттон 2030 сылга диэри барыта. Уустук суоллаах-иистээх нэһилиэнньэлээх пууннар олохтоохторо, ол иһигэр табаһыттар, көс общиналара рациянан туһанар буолуохтара, маны сэргэ кутталлаах быһыы-майгы үөскээтэҕинэ тутатына улуус киинигэр тыллабыр тириэрдэр кыахтаныахтара.
2030 сылга диэри олохтоох тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы икки төгүл үрдүөхтээх. Маныаха “Аартыкаҕа олохтоох тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы кээмэйин улаатыннарыы” бырайыак бигэргэммит. Сыаллаах көрдөрүү ирдэбилинэн, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы кээмэйэ 3,7 млрд. солкуобайга диэри улаатыаҕа. Манна даҕатан эттэххэ, 2024 сылга Аартыкаҕа 10 сылга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы Кэнсиэпсийэтэ бигэргэммитэ.
Доруобуйа харыстабылыгар болҕомто
Аартыка олохтоохторун доруобуйаларын харыстабылын боппуруоһа ордук долгутуулаах. Бу боппуруоска ордук тохтуоҕум. Доруобуйа харыстабылын миниистирин солбуйааччыта Любовь Бурнашова иһитиннэрбитинэн, хас биирдии нэһилиэккэ эминэн хааччыйыы толору буоларыгар “Аартыка олохтоохторун эминэн хааччыйыы” бырайыак үлэлиир. Инфраструктураны сайыннарыы тиһигин быспакка ыытыллар. 2018-2024 сылларга 24 биэлсэр-акушер, биэлсэр пууннара, быраас амбулаторията, муорга тэриллибит. 15 олохтоох балыыһаҕа хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыбыт, 401 мэдиссиинэ тэрилэ, сэбиргэлэ, 42 тырааныспар тириэрдиллибит. Баатаҕайга уонна Хонууга саҥа балыыһалар дьэндэйбиттэр. “Земскэй дуоктар/биэлсэр” бырагырааманан 67 мэдиссиинэ үлэһитэ анаммыт. Ол иһигэр 41 быраас уонна 26 орто мэдиссиинэ персонала.
Салгыы 2026-2030 сылларга былаан быһыытынан саҥа 21 биэлсэр-акушер, биэлсэр пууннара, быраас амбулаторията, муорга тэриллиэхтэрэ. Ол иһигэр Анаабыр, Булуҥ, Үөһээ Халыма, Орто Халыма, Өлөөн, Үөһээ Дьааҥы, Эдьигээн, Муома, Аллараа Халыма, Усуйаана улуустарын нэһилиэктэригэр. Түөрт улуус нэһилиэктэригэр хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыаҕа: Өлөөҥҥө, Аллайыахаҕа, Абыйга уонна Эбээн Бытантайга. Маны сэргэ 260 мэдиссиинэ тэрилин, 29 тырааныспары тиэрдиэхтэрэ. Белай Гораҕа, Черскэйгэ, Өлөөҥҥө уонна Тиксиигэ саҥа балыыһалары тутуохтара. Миниистир солбуйааччыта бэлиэтээбитинэн, саҥа эбийиэктэри тутууга инфраструктура тардыллыыта ураты суолталаах. Маныаха улуус баһылыктара кыһалҕаны өйдөөн, үлэни эрдэ ыыталлара үтүө холобур буолар. Холобур, Муома улууһун баһылыга кыбартаал хочуолунайын тутууну туруорсан киллэрбитэ, саҥа балыыһа дьиэтэ сөптөөх итиинэн хааччыллыытыгар көмөлөспүт. Билигин Абый улууһун аҕа баһылыга сир учаастагын биэриигэ, инженернай ситимнэри тардыыга номнуо үлэлэһэ сылдьарын эттэ.
Түмүккэ
Ил Түмэҥҥэ төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар дьокутааттарын Ассамблеятын сэттис мунньаҕа үрдүк таһымҥа ааста. Дакылааттары, иһитиннэриилэри, санаа атастыһыытын түмүгэр резолюция ылылынна. Ил Түмэҥҥэ, быраабыталыстыбаҕа, Аартыка сайдыытыгар, тутуу, инновация, сыыппара сайдыытын уонна инфокоммуникационнай технологиялар, үөрэх уонна билим министиэристибэлэригэр, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар этиилэр, туруорсуулар киллэрилиннилэр.
Галина МАТВЕЕВА
Хаартыска Василий Кононов түһэриилэрэ (Ил Түмэн)
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
