Устуоруйа

Өстөөҕү самнарбыт, кыайыыны аҕалбыт, сэрии уһун сылларын устатыгар эйэлээх чуумпу олоҕу, ахтылҕаннаах хаан-уруу дьоннорун, таптыыр кыргыттарын, кэргэннэрин, оҕолорун түһээн, түүллэригэр эрэ көрөн кэлбит бойобуой фронтовиктар дойдуларыгар, дьиэлэригэр-уоттарыгар төннөр күннэрин-чаастарын төһөлөөх  күүппүттэрэ, кэтэспиттэрэ буолуой?! Кыа хааннаах сэрии уотуттан аҥардас тыыннаах эрэ ордубуттарынан бары толору дьоллоох этилэр. Кыайыы! Фашизмы аны хаһан да өндөйбөтүн курдук, бэйэтин арҕаҕын иинигэр букатыннаахтык тимирдэн тураммыт, күлүн үрдүгэр өрөгөй үҥкүүтүн үҥкүүлээтибит. Түргэнник дьиэбитигэр, тапталлаах дьоммутугар!

Итинник этэ — Кыайыы уопсай үөрүүтэ, мантан антах дьолу эрэ эрэннэрэр абылаҥ­наах күүһэ. Сэриилэспит, хааннарын тохпут, тыылга ынчыктаан туран, бары ыардары туораабыт, көмүс оҕо саастарын сэрии хаһыҥа эрдэ хагдарыппыт, көрдөрбүтүнэн былдьаабыт аҕа көлүөнэ дьон кэриэс тылларынан туоһулаан хаалларбыттарынан.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии иэдээнин-алдьархайын, киэн туттуулаах, ону кытта кыбыстыылаах кырдьыгын, сэрии усулуобуйатыгар мэлдьитин буолар дьоруойдуу быһыы уонна таҥнарыы көстүүтүн, хотторуу уонна кыайыы, саамай сүрүнэ – сэрии уонна киһи дьылҕатын туһунан —  кырдьыктаахтык уонна үрдүк уус-уран таһымнаахтык кэпсээбит, ойуулаабыт, көрдөрбүт сэбиэскэй литэрэтиирэ уонна ускуустуба чулуу айымньылара норуот сүрэҕиттэн уонна дууһатыттан сүтүөхтэрэ суоҕа.

Саха саллаата

Кыргыс толоонугар кимтэн да итээбэккэ чиэһинэйдик уонна хорсуннук сэриилэспит, тыыннаах хаалбыт саха саллаата эмиэ дьиэтигэр төннөр суолу тутуспута.

 Сэрии уотугар хас да сыл сылдьан,
Саллаат ыар кэмнэри көрбүтэ.
Суумкатын сүгэн, сулуһун анньан,
Дьиэтигэр бу төннөн испитэ

Төрөөбүт сирэ, олорбут дьиэтэ,
Иннигэр элэҥнээн көһүннэ.
Сүрэҕэ күүскэ тиҥиргии тэптэ,
Ыар, күүстээх ахтылҕан билиннэ.

Чурапчы улууһун биир кэрэ бэлиэ киһитэ, улахан педагог, буойун-фронтовик Гавриил Ефимов тылларыгар айыллыбыт «Ахтылҕан» ырыа — норуот бэйэтин ырыатын курдук ылыныллар дьоллоох дьылҕалаах ырыалартан биирдэстэрэ. Төрөөбүт алааһыгар тиийэн кэлбит, кыракый балаҕанын халҕанын аһан киирбит саха саллаата уонна кини кырдьаҕас ийэтэ көрсүспүт үрдүк үөрүүлэрэ күннээҕи судургу, чуумпу тылларынан, субу харахха көстөн турар гына ураты долгутуулаахтык хоһуллубута — киһи дууһатын кылын таарыйбат буолуон сатаммат.

Саха саллааттара, фронтовиктар, Европа бары судаарыстыбаларыттан, баараҕай Сэбиэскэй Сойуус бары муннугуттан Кыайыы кутаатын түөстэригэр көтөҕөн илдьэ кэлбиттэрэ. Сэрии сылларын былаһын тухары саллаат дойдутугар, дьиэтигэр төннөн кэлэр түбэлтэтэ сэдэҕэ суоҕа. Кыайыы иннинэ саллаат төннөн кэлэрэ: сүрүннээн ыараханнык бааһыран, инбэлиит, кэлиэкэ буолан, сэриилэһэр аармыйаттан доруобуйатынан сыыйыллан. Ол иһигэр ыараханнык ыалдьан, эмиэ сыыйыллан. Сыккырыыр тыыннара эрэ ордон, дойдуларыгар кэлэн, уһаабакка өлбүт бэрт үгүс. Дьонноро барахсаттар уолларын, аҕаларын уҥуоҕа дойдутун буоругар хараллыбытыгар үөрүүлээх хаалаллара. Өскөтө ол ону үөрүүгэ холуйар эбит буоллахха.

Кыайыы өрөгөйдөөх кутаатын түөс­тэригэр илдьэ кэлбит фронтовиктар дойдуларыгар төннүүлэлэрэ бастакылартан балачча уратылаах буолуохтаах. Бастатан туран, Кыайыы үрдүк үөрүүтүгэр куустарыы. Кыайан-хотон иһэр дьон санаалара-оноолоро төһөлөөх күүстээх, киэн туттуулаах, ону ааһан өссө киэптээһиннээх буолуой? Аны көрсөөччүлэрин үөрүүлэрэ, кинилэр айхаллара, ама, хайа саллаат сүрэҕин, дууһатын туймалдьыппат буолуой?

Сэрии үһүс уонна төрдүс сылларыгар ыҥырыыга саастарынан саҥа хапсыбыт элбэх эдэр дьон фроҥҥа тиийэр. Ити кэмҥэ сэбиэскэй аармыйа кыайыылаах кимэн киириитэ саҕаланар, өстөөх үксүгэр чугуйар аакка барар. Кыайан иһээччи кыайан-хотон иһэр диэх курдук. Эрэдэбиэй да, эписиэр да састааптара сөптөөх наҕараадаларга тиксэллэрэ үксүүр.

1941-1942 сс. биһиги сэриилэрбитигэр — наар чугуйуу, төгүрүктээһиҥҥэ түбэһии, хотторуу иэдээнэ. Мөлүйүөнүнэн ахсааннаах кыһыл армеец билиэҥҥэ түбэһэн, өлүү лааҕырдарын быылыгар кубулуйар. Эмиэ бу сылларга сэриилэһэр аармыйаларга, боруоннарга өлүү-сүтүү туһунан билиҥҥэ диэри «оччо мөлүйүөн», «бачча мөлүйүөн» диэн үрдүттэн саба быраҕан этиллэр.

Аармыйаттан демобилизацияламмыт фронтовиктарга Саха АССР Бырабыыталыстыбата туох өйөбүлү, көмөнү оҥорор буолар эбитий.

САССР миниистирдэрин Сэбиэтин отделын сэбиэдиссэйин солбуйааччы Н. Скрипченко РСФСР МС бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Староторжскайга тэлэгирээмэтэ

1946 с.                                 Балаҕан ыйын 27 к.

1946 сыл балаҕан ыйын 1 күнүнээҕи туругунан, Дьокуускайга 3316, тыа сиригэр 7861 демобилизацияламмыт буойуннар кэллилэр. Бырамыысыланнай предрпиятиеларга 3953, учреждениеларга – 3059, холкуостарга уонна сопхуостарга – 3095 демобилизацияламмыт буойуннар үлэҕэ ылылыннылар. 1070 буойун уоппускаҕа сылдьар. 2280 фронтовик олорор иэнинэн хааччылынна. Олорор иэнэ суох 149 киһи баар. Тыа сиригэр бу категория дьоҥҥо (демобилизацияламмыт) 420 төбө ынах сүөһү бэрилиннэ. Дьиэлэрин өрөмүөнүгэр, тэлгэһэ иһинээҕи тутууларга анаан 301 кубометр тутуу маһа көрүлүннэ. Олорор дьиэ өрөмүөнүгэр 1867 солк., дьиэни чөлүгэр түһэриигэ 451 500 солк., сүөһүнү атыылаһарга 82 500 солк. суумалаах кирэдьиит бэрилиннэ. 346 204  солк. суумалаах биир кэмнээх көмө оҥоһулунна. 3703 киһи таҥнар таҥаһынан, 8261 киһи атах таҥаһынан, 10 183 киһи мануфактуранан, 9917 киһи араас малынан-салынан көмө ылла. Маны таһынан, демобилизацияламмыттарга 20491 куб оттор маһынан, 295 туонна чоҕунан көмө оҥоһулунна.

СӨ НА. 52.П. 24. Уоп. 208.Дь. 21.Л.

1946-1947 сс. кыһыҥҥы кэмҥэ САССР-га кэлэр демобилизацияламмыт буойуннары уонна уоппускалаах байыаннай сулууспалаахтары хааччыйыыга уонна таһыыга дьаһаллар тустарынан САССР МС уурааҕа

1946 с.                                       Алтынньы 5 к.

САССР МС уураахтыыр: ССРС МС көрдөһөргө:

Бүлүү сүнньүнээҕи оройуоннарга көтүөхтээх демобилизацияламмыт дьону кыһын устата уонна алтынньы-ахсынньы ыйдарга Алдантан Дьокуускайга, Дьокуускайтан Ааллаах Үүҥҥэ уонна Югоренокка көтөөччүлэри сөмөлүөтүнэн хааччыйарыгар Салгын гражданскай флотугар ыйыы биэрэригэр.

Демобилизацияламмыттары Улахан Невертэн Алдаҥҥа, Алдантан Дьокуускайга диэри аналлаах оҥоһуулаах массыыналарынан таһыыны хааччыйарыгар "Золототранс АЯМ" управляющайа т. Ганкины эбээһинэстииргэ.

Баһаарынай манабыл кулуубун дьиэтин, демобилизацияламмыттарга анаммыт уопсайы уонна Ворошилов уулусса 34-с №-дээх уопсай дьиэтин алтынньы 10 күнүгэр диэри өрөмүөннэтэригэр Дьокуускай куорат ситэриилээх кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ т. Колотийы эбээһинэстииргэ. Бу ыйыллыбыт уопсай дьиэлэри куойкаларынан уонна утуйар таҥаһынан тилэри хааччыйарга.

Демобилизацияламмыттарга анаммыт уопсай дьиэлэри бары наадалааҕынан суһаллык хааччыйарыгар Алдан уокурук­тааҕы сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ т. Кириллини эбээһинэстииргэ.

Демобилизацияламмыттары сөптөөх мэдиссиинэ көрүүтүнэн уонна тохтуур пууннар, остолобуойдар санитарнай туруктарын хонтуруоллааһыны хааччыйарыгар САССР Доруобуйа харыстабылыгар миниистирэ т. Любимовы эбээһинэстииргэ.

Дьокуускайдааҕы, Алданнааҕы, Чульман­нааҕы, Томмоттооҕу, Покров­скайдааҕы, Намнааҕы, Бэрдьигэстээҕи, Майатааҕы, Чурапчытааҕы, Охуоскай Бөрөбүөстээҕи, Элдьикээннээҕи уонна Уус Маайатааҕы пууннарга демобилизацияламмыттарга уонна уоппускалаахтарга аһы-үөлү оробуочайдар нуормаларынан биэрэри хааччыйалларыгар эргиэн миниистирэ т. Кузьмиҥҥа, «Холбос» бэрэссэдээтэлэ т.Орловка, "Рыболовпотребсоюз" бырабылыанньатыгар (т. Левиткэ) уонна "Джугджурзолотопродснаб"-ка  (т.Миникеевкэ) этии киллэрэргэ.

Саха АССР МС бэрэссэдээтэлэ И.Винокуров МС дьыалаларын управляющайа М.Карлов

СӨ НА.  55.П. 21.Уоп. 35. Дь.