Устуоруйа

Төрдө-ууһа

Исидор Барахов Бүлүү уокуругун Үөһээ Бүлүү улууһун Бастакы Чочу нэһилиэгэр Харбалаах диэн сиргэ Баһаах Харбалаахтар диэн аҕа ууһун дьонугар 1898 сыл олунньу 12 күнүгэр төрөөбүт. Баһаах Харбалаахтар уонна сэттэ аҕа ууһа холбоһон, Бастакы Чочуттан арахсан, 1909 с. Харбалаах нэһилиэгин үөскэппиттэр.

Исидор хос эһэтэ Кындыл Уйбаан диэн эбит. Манна сыһыаран эттэххэ, саха норуодунай суруйааччылара Николай Якутскайдыын, Иван Гоголев-Кындыллыын биир хаантан хабан тахсыбыттара кэрэхсэбиллээх. Ити Кындыл уон биир оҕолооҕуттан Исидор Никифорович эһэтэ Бараах Уйбаан – улаханнара. Кини балыктаан тыыннаах олорбут, биир ынахтаах быстар дьадаҥы киһи эбит. Былыр кыаммат-түгэммэт киһини баайдар туох итэҕэстээҕинэн хос ааттыыр үгэстээхтэрэ. Хабытта баай кинини: “Сааскы бараахха дылы сохсоҥноон”, -- диэн күлүү-элэк оҥосторо үһү. Онон Бараах диэн хос аат иҥэриллибит.

СӨ Национальнай архыыбыгар хараллан сытар докумуоҥҥа суруллубутунан, Бастакы Чочу нэһилиэгэр Харбалаах ууһугар (туспа нэһилиэк буола илигинэ) Иван Тимофеев Бараах диэн киһи испииһэккэ киллэриллибит. Кини хос аатын уола Ньалбаахаан Микииппэр араспаанньа оҥостубутун архыып докумуона туоһулуур: Бастакы Чочу нэһилиэгэр 1896-1909 сс. Никифор Иванов диэн чаччыына, онтон 1910-1917 сс. Никифор Иванов Барахов диэн Харбалаах нэһилиэгин ыстаарыстата (кинээһэ) баар, онтон 1927 с. ыытыллыбыт тыа хаһаайыстыбатын биэрэпиһигэр Никифор Барахов диэн 62 саастаах киһи дьиэ кэргэнин испииһэгэр 6 оҕотун иһигэр “уолум Исидор Барахов 31 саастаах, Дьокуускай куоракка баартыйа сэкирэтээринэн үлэлиир” диэн суруттарбыт.

Оччоҕо Исидор Никифорович хаһааҥҥыттан Барахов буолбутай? Кини “Иванов” диэн араспаанньатынан 1922 сыл кулун тутар 14 күнүгэр диэри сылдьыбыт. Онтон ити сарсыныгар буолбут Губревком мунньаҕын боротокуолугар кини “Иванов-Барахов” диэн бэлиэтэнэн сылдьар, ол нөҥүө күннэригэр салҕанан барбыт мунньахтар боротокуолларыгар “Барахов” диэн соҕотох араспаанньанан суруттарбыт. Ити эрээри, өссө эрдэ, “Ленскэй коммунар”  хаһыат 1920 сыл сэтинньи 11 күнүнээҕи нүөмэригэр “Ревкомнар съезтэрин көрсө” диэн ыстатыйатын анныгар “Г.Барахов” диэн илии баттаабыт, онон ити кэмтэн хос аат (псевдоним) быһыытынан туттубут эбит. Өрөспүүбүлүкэтээҕи ЗАГС архыыбыттан көстүбүт сэдэх докумуон Исидор Иванов араспаанньатын “Барахов” диэҥҥэ официальнайдык уларыттарбытын бигэргэтэр. Ахтыыларга Исидор оҕо эрдэҕиттэн эһэтэ Бараах Уйбаанныын бииргэ балыктаһарын, бултаһарын, эһэтин олус таптыыр буолан, кинини кэриэстээн Барахов диэн араспаанньаламмытын туһунан суруллар.

Харытын күүһүнэн, сытыы өйүнэн

Биир дойдулаах кырдьаҕастара ахталларынан, аҕата Ньалбаахаан Микииппэр хара үлэһит, күүстээх-кыахтаах, дьоһуннаах киһи эбит. Эдэриттэн туспа көрүүлээх, үп-харчы аргыстаах, биир солкуобайы биэс гынар толкуйдаах буола улааппыт. Баайдарга бэдэрээччитинэн сылдьыбыт. Ол сылдьан, Өлүөхүмэттэн биир куул сэлиэһинэй таһааран, Улуу Сыһыы хатыҥ чараҥын солоон бурдук ыспыт, онтун сыл ахсын кэҥэтэн, элбэх бурдугу үүннэрэн, эргинэр идэлэммит. Бурдук быһыытыгар чугастааҕы нэһилиэктэргэ “ким сүүс түүтэх бурдугу баайбыт уонун бэйэтэ ылар” диэн бырайыак оҥорбут. Ити курдук эргиэнэ-урбаана кэҥээн, сүөһүтэ-аһа дэлэйэн, сыыйа хамначчыттарданан, байан барбыт.  

 Сатабыллаах-эргитиилээх, сытыы өйдөөх, үптээх-астаах киһи буолан, үөһэ архыып матырыйаалыгар суруллубутунуу, нэһилиэгин дьоно чаччыынанан, ыстаарастанан талан үлэлэттэхтэрэ. Нэһилиэк кинээһэ билиҥҥи баһылыктар курдук хааһынаттан бэлэм хамнаһа суоҕа, аныгылыы эттэххэ, уопсастыбаннай ноҕурууска быһыытынан эрэ сүктэриллэр соло этэ буоллаҕа. Онон, төбөтүгэр да, сиэбигэр да тыал курдат сылдьар киһитин тойон оҥостубаттара эрэбил.

Микииппэр 9 оҕуска от тиэйэрин былыр кырдьаҕастар сөҕөн кэпсииллэр үһү. Кини Чочуттан Өлөөнө диэн үлэһит баҕайы кыыһы ойох ылбыт. Иккиэн үлэни кыайар-хотор буолан, элбэх оту оттоон, 4 ынаҕы, 4 убаһаны атыылаһан ылбыт. Онтулара төрөөн-ууһаан, сүөһү төрдө буолбуттар. Бараахаптары чугастык билэр Үөһээ Бүлүү ытык кырдьаҕаһа Мария Леонтьевна Сергеева ахтыытыгар этиллэринэн, Микииппэр муҥутаан үс сүүсчэ сүөһүлэммит.

Баай Бараахап диэтэллэр даҕаны, кими да баттаабыта-атаҕастаабыта иһиллибэт, хамначчыттарын кытта бииргэ аһыыр, тэҥҥэ үлэлиир, күүлэй тэрийэн отун оҕустарар, мустарар, кэбистэрэр үгэстээх эбит. Баайтаһын сүөһүнү өлөттөрөрө, сылгы иһин буһаттаран, ордубутун тэҥҥэ кэһиилээн ыыталыыра, сүөһү иһин туоска суулаан түҥэттэрэрэ, иҥиир иҥиирдэтэн сүөһүтэ суох ыалга биэрэрэ, сүөһүтүн тириитин түөрт ыалга үллэрэрэ, төбөтүн, туйаҕын элбэх оҕолоох ыалга аныыра, онон кини күүлэйигэр дьон үөрүүнэн кэлэллэрэ үһү.

Үрүҥү хараттан араара улааппыта

Микииппэрдээх Өлөөнөттөн Исидор иннинэ үс оҕо төрөөн куоппут. Ол иһин былыргы ыал сиэринэн, оҕо абааһытыттан куоттарабыт диэн, төрөөтүн кытта Өргүөккэ Өлөөнө ырааҕынан  аймахтарыгар Чэччэйдэргэ ииттэрэ биэрбиттэр. Онтон Исидор оскуолаҕа үөрэнэр сааһын туолбутугар, аҕата өйүн-өйдөөх, киһи-хара буолууһу диэтэҕэ итиэннэ “дьадаҥы ыалга оҕо өйө-санаата сайдыа суоҕа” диэн сылтаҕыран, уолун бэйэтигэр ылбыт.

Исидор үөрэххэ улахан баҕалааҕа оҕо эрдэҕиттэн биллибит. Аҕата сэниэ, кыанар ыал буолан, уолун 1906-1908 сс. Куорамыкыга (Үөһээ Бүлүүгэ) 1 кылаастаах таҥара дьиэтин иһинэн арыллыбыт оскуолаҕа, 1909-1911 сс. Бүлүү куоратынааҕы начаалынай оскуолаҕа, 1912-1915 сс. Бүлүү куоратынааҕы үрдүкү начаалынай училищеҕа үөрэттэрэр. Дьиҥэр, Микииппэр уолун нэһилиэк (улуус) суруксута, сайаҕас буоллаҕына, лөчүөк гынар баҕалаах эбит. Исидор салгыы Дьокуускайга үөрэххэ барарга быһаарыммытын истэн, аҕата: “Суругу биллиҥ, нэһилиэккэр миэхэ суруксуттаа!” – диэн сөбүлээбэтэх.

Исидор үөлээннээҕэ, иитиллибитинэн аймаҕа Ыкынаачык -- Игнатий Егорович Константинов фольклорист Иван Касьянович Васильевка суруйтарбыт ахтыытыгар маннык түгэни кэпсээбитэ баар: “Кыра эрдэхпинэ биирдэ Бараховтарга хонон, Сиидэрдиин оонньоотубут. Киэһэ хоноһолоро оҕонньор Түүлээхэп Өтөөстүүр итирик сытан ыллыыр. Ону биһиги үтүктэбит, күлсэбит. Сиидэр эттэ: “Мин аҕам үлэһиттэригэр арыгытыттан иһэрдибэт. Таҥараҕа эрэ биирдии үрүүмкэни амсатааччы. Баайдар, тойоттор кэллэхтэринэ итириэхтэригэр диэри иһэллэр. Эн аҕаҥ үлэһиттэригэр арыгы биэрээччи дуо?” “Суох, иһэрдибэт”, -- диэтим. “Үлэһиттэрин тоҕо үчүгэйдик аһаппаттара буолуой? Таҥастара да куһаҕан. Ити айылаах үлэҕэ сылдьар дьону тоҕо аһымматтара буолла...” – диэн улаханнык абарар этэ. Аны санаатахха, кини кыра оҕо эрдэҕиттэн батталлаах баайдары сөбүлээбэт эбит. Ол иһин революционер буолбут”.

Ити, биллэн турар, олус быһаччы быһаарыы. Исидор Барахов, дьиҥэр, аҕата сэниэ-кыанар киһи буолан, үөрэхтэннэҕэ. Оччотооҕу саха олоҕор баҕалаах эрэ барыта үөрэнэр кыаҕа суоҕа. Исидор оҕо эрдэҕиттэн олус элбэҕи ааҕар эбит, Бүлүүгэ үөрэнэригэр Н.Г.Чернышевскай “Тугу оҥоруохха?” арамаанын аһара умсугуйан аахпыт. Дьокуускайга учуутал семинариятыгар 1915-1918 сс. үөрэнэр кэмигэр “Эдэр социал-демократ” кистэлэҥ куруһуокка сылдьан, хараҕа аһыллыбыта, онтон бассабыык буолан тыыллан-хабыллан турбута. Биир дойдулаахтара Дьокуускайга тиийэн көрүстэхтэринэ, аҕатын туоһуласпат, наар хамначчыттара хайдах сылдьалларын ыйыталаһар эбит.

 Аҕатыгар тоҥуй-хаҕыс сыһыаннааҕын элбэх киһи бэлиэтиир. Бүлүүттэн Харбалаахха дьонугар сынньана кэлэ сылдьан: “Баайы, дьиэни миэхэ анаама, эн баайыҥ – хамначчыттарыҥ баайдара”, -- диир үһү. Кэлин Бүлүү сүнньүгэр сэбиэскэй былааһы олохтуурга боломуочунайынан ананан кэлэ сылдьан чороччу улаатан эрэр быраата Дьуонаҕа: “Тоойуом, кытаатан үөрэн, үөрэҕи бат. Аҕаҥ дьиэтигэр үлэһит оҥостоору гынар”, -- диэбитэ диэн быраатын ахтыытыгар баар. Аҕата Микииппэр Уйбаныап-Бараахап кулаахтанан баран, Дьокуускайга дьонунан “көмөлөһөр киһи буоллаҕына, көмөлөстүн” диэн илдьиттээбитин тойон уола батан кэбиспитин туһунан кэпсэл сиикэрик буолуон сөп. Кулаахтааһын ааспыт үйэ отутус сылларыгар холкуостааһын харгыстаммытыгар ыытыллыбыта. Оттон ити кэмҥэ Исидор Барахов төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтин салалтатыттан туоратыллан, Москубаҕа Кыһыл профессура институтугар үөрэнэ сылдьара. Аҕата Микииппэр 1935 с. “кулаах” диэн дьаралыгыттан босхолонон баран, Бүлүү куоракка сүрэҕинэн соһумардык ыалдьан өлбүтэ.

Түмүк оннугар

Түмүктээн эттэххэ, Исидор Барахов сэниэ-баай ыалга үөскээн, оҕо сааһыттан баай-дьадаҥы  сыһыаннарын өйүнэн-санаатынан билэн улааппыта кэнэҕэс саха норуотун дьылҕатыгар үтүө сабыдыалламмыта. Кини хара ааныттан “сахаҕа кылаассабай атааннаһыы суох” диэн былаас уларыйыытын хаан тохтуута суох, эйэлээх суолунан киллэрэргэ дьулуспута.  Исидор Никифорович Бүлүү сүнньүгэр Сэбиэт былааһын олохтуу кэлэ сылдьан, кинини Бүлүү куоракка үөрэнэригэр олордубут, көмөлөспүт атыыһыт, баай Н.А.Расторгуевтан: “Сэбиэскэй былааска баайбын биэрэбин”, -- диэн сөбүлэҥин бастакынан ылбыта. Атын баайдар бу саҕалааһыны батыспыттара. Өрө туруулар түмүктэригэр кыыллыйбыт “кыһыл бандьыыттар” саха дьонун аҥаар кырыытыттан кыргыахтаахтарыттан быыһаан ылбыта итиэннэ “Орто бааһынайга тирэниҥ, дьадаҥыга көмөлөһүҥ, баайдары тыытымаҥ” диэн бигэ бэлиитикэни тутуспута кэлин бэйэтин ситэн сиэбитэ. Өскөтүн, быстар дьадаҥы Бараах уола Микииппэр байбатах-тайбатах, уолун Сиидэри үөрэттэрбэтэх  буоллун, бүгүн “Исидор Барахов саха дьолугар төрөөбүт киһи этэ” дэспэппит илэ этэ...   

 Ааптар хаартыскаҕа түһэриилэригэр: Баай Бараахап дьиэтэ уонна бурдугун ампаара.