Билигин мусуойга Улуу Кыайыы 80 сылыгар уонна Анал байыаннай дьайыыга анаммыт быыстапка буола турар. Валерий Анатольевич Корнилов, устуоруйа салаатын үлэһитэ аатырбыт «Катюшаҕа» тиийэ араас сэрии сэбэ-сэбиргэлэ хаһан, туохха туттуллубутун, саллааттар таҥастарын, буулдьа тоҕо көппүт тимир куруусканы көрдөрөн, устуоруйатын билиһиннэрдэ.
Барыта Кыайыы туһугар
«Өйдөбүнньүк» кинигэ өрөспүүбүлүкэтээҕи таһаарыытыгар чуолкайдаммытынан, Саха Сириттэн 1941 с. сэриигэ 62 000 тахса киһи ыҥырыллан барбыта, ол иһигэр устудьуоннар, аспираннар, өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр үөрэнэ сылдьар дьон эмиэ хабыллыбыттара. Аҕа дойдуну көмүскүү барбыт дьонтон 26 000 тахса киһи кырыктаах кыргыһыы хонуутугар охтубута. Тыылга аччык-кураан кэмҥэ хоргуйан, тоҥон-хатан, онтон ыалдьан эмиэ элбэх киһи олохтон туораабыта.
Статистиканы тэҥнээн көрдөххө, 1939 с. аармыйаҕа 321, 1941 с. - 17179 , 1942 с.- 23747, 1943 с. - 13894, 1944 с. - 5068 киһи ыҥырыллыбыта. 418 кэрэ аҥаардар фроҥҥа барбыттара. 24 000 – 26 000 саллаат фашистары кытта кырыктаах кыргыһыыга сырдык тыыннарын толук уурбуттара, сураҕа суох сүппүттэрэ. Сэрииттэн 23 000 киһи эргиллэн кэлбитэ. Биллэн турар, бу сыыппаралары чуолкай дааннай диир кыахпыт суох, сэрии кэмигэр сурук-бичик мөлтөх буолан, быһа холоон эрэ этиэххэ сөп.
Ол саҕана суол-иис, тырааныспар сырыыта эмиэ ситэ сайда илигэ, аармыйаҕа ыҥырыллыбыт дьон Дьокуускай куоракка билиҥҥи Кыайыы болуоссатын аннынан баар бириистэҥҥэ борохуокка олорон, Өлүөнэ өрүһүнэн устан, Уус Кукка тиийэн, салгыы 20-30 суукка массыынанан, Ангара өрүһүнэн уунан Иркутскайга диэри айанныыллара. Онтон Забайкальскай, Сибиирдээҕи, Урааллааҕы байыаннай уокуруктарынан тарҕаһан, сэриилэһэргэ үөрэнэн, байыаннай бэлэмнэниини ааһан баран фроҥҥа бараллара.
Саха саллааттара итинник ыраах ыарахан айаны айаннаан тиийэн, Москубаны, Ленинграды көмүскээбиттэрэ, Курскай тоҕойго, Сталинград кыргыһыытыгар, Украина, Белоруссия, Прибалтика, Европа хайысхатынан Берлиҥҥэ тиийэ фашистары эккирэтэн, уйаларыгар тиийэн самнарбыттара, бэл, Рейхстаг эркинигэр ааттарын суруйан хаалларбыттара.
Оҕо саастарыттан бултуу үөрэммит дьон бэргэн ытааччы, хорсун артиллерист, танкист, лүөччүк буолбуттара. Дьоруойдуу быһыыларын иһин 2300 буойун араас уордьанынан уонна мэтээлинэн наҕараадаламмыттара. 24 киһи Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа үрдүк ааты ылбыта, 6 киһи Богдан Хмельницкай, Александр Невскай, Павел Нахимов уордьаннарын ылар чиэскэ тиксибиттэрэ. Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Охлопков бэргэн ытыынан 429 ньиэмэс саллаатын уонна аппыһыарын суох оҥортообута.
Айылҕа баайынан биллэр Сахабыт Сирин олохтоохторо сэрии кэмигэр 553 киилэ кыһыл уонна үрүҥ көмүһү, 1945 сыллааҕы сыананан 90 мөл. солк. суумалаах кылааннаах күндү түүлээҕи, 40 000 тахса туонна балыгы, 367 000 сылаас таҥас кэмпилиэгин туттаран, Кыайыы туһугар дьоһун кылааттары киллэрбиттэрэ.
Дьэбин сиэбит саллаат кааската
Өрөспүүбүлүкэ устудьуоннара, оскуола улахан кылааһын оҕолоро, историктар саас-сайын Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии буолан ааспыт сиригэр тиийэн, сураҕа суох сүппүт, төрөөбүт алааһыгар эргиллибэтэх биир дойдулаахтарын суолун-ииһин көрдүүр сыаллаах үлэни ыыталлар. Кинилэр хаһан эрэ сөмөлүөттэн буомбаны быраҕар, снаряд, миинэ эстэр, тааҥкалар сүүрэ сылдьыбыт, ол ааспыт кэм дуораанын иҥэриммит сиргэ тиийэн, билигин даҕаны баараҕай сэрии сэбин бытархай үлтүркэйдэрин, саллааттар туттар тэриллэрин булан, Саха түмэлигэр туттараллар.
Кинилэр Волгоград, Ленинград, Тверь уобаластарыгар, Ржев куорат таһыгар, Крымҥа сылдьан булбут экспонаттара быыстапкаҕа өстүөкүлэ бүрүөһүннээх витрина иһигэр тураллар.
«Устуоруйа учуобунньугар Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии бэрт кыратык, кылгастык сырдатыллар, сорох чахчылар киирбэккэ хаалбыттар. Оҕолор сэриигэ охтубут буойун уҥуоҕун буллахтарына, байыаннай мемориалга харайаллар, туттар малын мусуой харайыытыгар биэрэллэр уонна устуоруйаны олох атын харахтарынан көрөллөр», — диэн этэр Саха түмэлин үлэһитэ Валерий Корнилов.
Бастакы витринаҕа чугаһыыбыт, манна дьэбин сиэбит, кэм-кэрдии саһардыбыт саллаат кааската, миинэ турар дьааһыга, массыына, артиллерия күлүүһэ, өтүйэ, тиэхиньикэни оҥостор саппаас үнүстүрүмүөннэр, араас тимир-туһах баар.
«Гаайканан эриллэр күлүүһүнэн бөлөмүөттэри, атын да сэрии сэбин таҥыахха, снаряды иитэргэ туттуохха сөп. Бу витринаҕа минометтарга, бөлөмүөттэргэ ананар артиллерийскай күлүүс сытар, кэккэлэһэ сытар экспонат калибрын көрдөххө, ньиэмэстэр минометтарын дьааһыга.
Кыра миинэ 1-2 км. сиргэ, орто 3-5 км. диэри ытар кыахтаах, навесной траекториянан барар, ол аата үөһэ тахсан баран аллараа түһэр. Онон киһи хараҕын далыгар көстүбэккэ эрэ сир анныгар окуопаҕа саһа сытан саайаллара. Миинэ араас көрүҥнээх, киинэҕэ көрдөрөллөрүн курдук атаххынан от быыһыгар көстүбэккэ саһа сытар быаны тоҕо тардан кэбистэххинэ биирдэ эстэр диэн буолбатах», — Валерий Анатольевич салгыы кэпсиир.
Оттон дьэбин дьөлө сиэбит, хаһан эрэ уруккута ыстаалтан кутуллубут Кыһыл аармыйа саллаатын кааската 1940 с. оҥоһуллубут эбит. Ону сэрии толоонуттан сураҕа суох сүппүт буойуттар суолларын-иистэрин көрдүүр этэрээт оҕолоро булан туттарбыттар. Биир үйэ кэриҥэ ааспытын кэннэ ким кааската буолара биллибэт. Сорох кааска иһигэр хаһаайынын аата сурулла сылдьар, бу кааска суруга суох.
«Кааска саллаат төбөтүн буулдьа, снаряд, миинэ, буомба, фугас эстэригэр ыһыллар оскуолактартан көмүскүүр. Сэриигэ сүрүн эчэйии чуолаан итинник оскуолактан тахсар. Артиллерия снаряда кэлэн эһиннэҕинэ, ол үлтүркэйэ эрэ буолбакка, чугаһынан сиргэ сытар таастар, тимир бытархайа олус түргэнник ыһылла түһэн, саллааттары бааһырдар. Улахан калибрдаах сэрии сэбин оскуолага артиллерия тимирин курдары ааһар, ол кэнниттэн инчэҕэй эттээх, сылаас хааннаах киһиттэн туох ордуой?! Самнарар күүһэ снаряд, буомба иитиититтэн тутулуктаах. Оттон граната кыра оскуолактары ыһар. Бааһырыы саллааттар кимэн киириилэрин тохтотор, бытаардар, өстөөхтөр ону ситиһэ сатыыллара», — диир кини.
Браунинг бөлөмүөт уонна ленд-лиз оруола
Витрина иһигэр 12,7-лээх ботуруоннар гильзалара сытар, маннык калибр тааҥкалары утары туттуллар этэ. Түмэл быыстапкатыгар браунинг бөлөмүөт эмиэ итинник кээмэйдээх ботуруона көстөр. Валерий Корнилов этэринэн, бөлөмүөтү ленд-лиз хайысхатынан Эмиэрикэттэн аҕалбыттар.
Санатан эттэххэ, Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии кэмигэр АХШ уопсай өстөөҕүн Гитлеровскай Германия утары союзнигар, ССРС-ка байыаннай тиэхиньикэнэн, аһынан-үөлүнэн көмөлөспүтэ. Ол эрэн Арассыыйа уонна Эмиэрикэ икки ардыларыгар сыһыан бөрүкүтэ суох буолан, устуоруйа учуобунньуктарыгар ленд-лиз оруолун туһунан кэпсээбэт этилэр. Онтон кэлин АХШ, ол иһигэр Великобритания көмөтө суох фашистар бар дьону хам баттаан, кырган, өлөртөөн испиттэрин кыайан тохтотуо, сэриигэ кыайыа суох этибит диэн санаа тарҕана сылдьыбыта. Ол эрэн союзниктар көмөлөрө суох фашистскай Германияны кыайыа суох этибит диэн этэр аһары омуннааһын курдук.
«Эмиэрикэ, Великобритания демократическай бириинсиптээх дойдулар, оттон Германия тоталитарнай судаарыстыба этэ. Ол саҕана фашистар Европа улахан аҥаарын хам баттаан олорбуттара. ССРС союзниктара уопсай өстөөхтөрүн Гитлер утары күүстэрин холбообуттара, ол иһин биһиэхэ байыаннай тиэхиньикэнэн улаханнык көмөлөспүттэрэ», — диэн Валерий Анатольевич устуоруйаны кэпсиир.
Витринаҕа салгыы ньиэмэстэр миинэлэрин кутуруга, саллааттар уу иһэр хараҥа от күөҕэ өҥнөөх өстүөкүлэттэн оҥоһуллубут фляжкалара көстөр, ити иһити алюминийтан кэлин оҥорор буолбуттара. Ууну иһэр иһиттэрин бэрэһиэн чехолга укта сылдьаллара. Ол саҕана ССРС-ка өстүөкүлэ иһити оҥоруу ороскуота быдан чэпчэки буолан, элбэҕи оҥороллоро. Алдьаннаҕына саҥаҕа уларыталлара.
Ааптар хаартыскаҕа түһэриитэ.
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
