Холкуостааһын саҕаламмытыгар убайынаан Лысенко аатынан саҥа тэриллибит холкуоска, сүөһүлэрин холбоон, бастакынан киирбиттэр. Эһэм үчүгэй булчутун туһунан Кэптэнигэ дьон кэпсиирин истэрим. Оччотооҕуга ботуруон суоҕа бэрдиттэн куһу-хааһы хоһулатан ытарын бэйэтэ эмиэ ахтан ааһааччы.
Эһэлэх эбэм 1937 сыллаахха ыал буолбуттар. Эбэм Суоттуттан төрүттээх Барашковтар кыыстара - Степанида Петровна 1912 сыллаах төрүөх. Эбэбин дьээбэлээммин “сааскын аччатан этэҥҥин эһэм эйиигин кэргэн ылбыта буолуо” диэтэхпинэ, “оччотооҕуга сааспын мин билбэт да этим” диэччи. Дьоммут миитэрэпкэлэрин кэлин эдьиийим Ира архыыптан булан аҕалбытыгар итинник кэпсэтии тахсан күлсүү буолара.
Эдэр ыал 1938 с. Елена, онтон 1940 с. Мария диэн икки кыыс оҕолонон дьоллоохтук олорон испиттэрэ да, сэрии саҕаламмытын туһунан ыар сурах дойдуну тилийэ көппүтэ. 1942 сыл сайыныгар эһэм бэбиэскэ тутан сэриигэ барар буолар. Барыан үс хонук иннинэ 90 саастаах аҕата суох буолбутун кистиир. Ити ыар кэмин: «Аҕам дьоллоох буолан көмүс уҥуоҕун көтөхтөрбүтэ. Мин барбытым кэннэ өлбүтэ буоллар, ким кинини харайыа этэй. Барыта оҕо-дьахтар хаалбыттара»,- диэччи. Ол аата, убайа Максим сылгыны уоран сиэтэ диэн хаайыыга баран сураҕа суох сүппүтэ, эһэм сэриигэ барыан иннинэ эбит.
Биирдэ эһэбиттэн: “Сэриигэ аттанаргар дойдубар тыыннаах эргиллиэм диэн саныырыҥ дуо?” диэн ыйыппыппар, сэрии алдьархайын эрдэттэн этинэн-хаанынан сэрэйэн “төннүбэттии бардым диэн санаа баара”,- диэбитэ.
Өлүөнэ устун борохуотунан уһуннук айаннаан, учебкаҕа тиийэн артиллерист буоларга үөрэммиттэр. Ол кэннэ, биир дойдулааҕа Никифоров Афанасий Николаевичтыын иккиэн биир чааска түбэһэн сэриилэһэн, Украина, Белоруссия, Польша, Болгария, Румыния, Венгрия, Австрия сирдэрин босхолоһоллор. Элбэх өлүүлээх-сүтүүлээх кыргыһыы кэмигэр Охонооһой тыына быстарын илэ хараҕынан көрбүтүн хараастан кэпсиирэ. Охонооһой хамсатын хамандыыра биэрэ сатаабытын аньыырҕаан ылбатаҕын кэмсинэрин ахтан ааһара, доҕорум аҕатыгар Ньукулай Дьөгүөрэйэбискэ аҕалан биэриэхтээх этим диирэ.
Чаастарыгар үс саха эбиттэр. Сивцев диэн Чурапчыттан сылдьар байыас улахан кимэн киирии кэмигэр, чааһыттан хаалан, ол эрээри үс хонугунан булан кэлбит. Хамандыырдара строй иннигэр таһааран, “өстөөхтөргө тиийэҥҥин үспүйүөннээн кэллиҥ” диэн буруйдаабыт уонна ытан кэбиспитин хомойон кэпсиирэ. Сивцев учуутал үөрэхтээх, онон нууччалыы быһаарсар киһи эбитэ үһү. Саха киһитин мындыр өйүнэн, сиргэ-уокка сирдэтинэр буолан, өссө булан кэлээхтээтэҕэ. Байыаннай кэм сокуонунан хамандыыр итинник быһаарыныыны ылыныахтааҕа буолуо дуу…
Аны биир дьикти түгэн буолбутун мин хойут, 80-с сыллар бүтүүлэригэр, Егор Михайлович Олесов диэн эбэм эдьиийэ Анна Петровна кэргэниттэн истэн, соһуйан турабын. Егор Михайлович госпиталга сытан, Кыһыл Аармыйа саллааттара ааһан иһэллэрин түннүгүнэн көрө туран, азиат баарын бэлиэтии көрбүт. Өйдөөн көрбүтэ бэйэтэ билэр киһитэ Сэмэн Павлов үһү. Түннүгүнэн тонсуйарын эһэбит көрө түһэн, хамандыырыттан көҥүллэтэн, үс мүнүүтэ көрсүбүттэр. Ити үлүгэрдээх сэрии кэмигэр, итиччэ ыраах сиргэ саха эр бэртэрэ, ону ааһан биллэхтиилэр көрсөн ааспыттара киһи эрэ сөҕөр түгэнэ!
Эһэм ити көрсүһүү туһунан урут кэпсиирин истибэтэҕим, сураспыппар биирдэ итинник баара диэбитэ. Уопсайынан, сэриигэ сылдьыбыт сылларын ахтарын сөбүлээбэт этэ, биирдэ эмэ санаан ааһааччы. Түһээн наар бокуонньуктары көрөрүн, кинилэрдиин бииргэ сылдьарын кэпсээбитигэр, ол аата этэҥҥэ дойдугар төннүөҥ диэн тойоннууллара үһү. Хохол киһитэ хаартынан сэрэбиэй кэбиспитин сөҕөн кэпсээбиттээх. Икки кыыһыҥ, кэргэниҥ этэҥҥэ олороллор диэбитин, хантан билэн кэпсиирэ буолла диэн олус дьиибэргиирэ.
Эһэбин, Вена куораты босхолуу сылдьан бааһырбытын, Уфаҕа госпиталга аҕалаллар. Кыайыы күнүн онно сытан көрсүбүт. Ону мин оҕолуу тутах көрүүбэр Берлиҥҥэ тиийбэтэх дии санааччыбын. Кини барыта түөрт бааһырыылаах - көхсүгэр, икки атаҕар уонна моонньугар. Ол туһунан: “Куһаҕан ытааччыга түбэһэн хата тыыннаах хаалбытым, бэйэм курдук ытааччы бүтэриэ этэ”, - диэн күлээччи.
Украинскай-Белорусскай фроннар сэрии кэмигэр геройдуу кыргыһыыларын туһунан историяҕа тиһиллибитэ элбэх, мин эһэм ити фроннарга сылдьан Кыайыыны уһансыбыта. Аҕа саастаах көлүөнэлэр - Кэптэни бэтэрээннэрэ оскуолаҕа кэлэн сэрии сылларын кэпсииллэриттэн элбэҕи билэбит.
Ити ыар сыллары эбэм кэпсээниттэн өйдөөн хаалбыппын сурукка тиһэн көрүөм. Кыһайбыт курдук, сэрии сылларыгар уот кураан буолан, сут дьыллар турбуттара. От-бурдук суох, дэлэ ас-таҥас кэлиэ дуо?! Саллааттар дьиэ кэргэттэригэр бэриллэр быыкаа бурдук сыыһын ууга суурайан, хааһылаан сииллэр эбитэ үһү. Бэс субатын, балаҕан, хотон аанын бүрүйбүт тириини хос-хос буһаран аһыырбыт диирэ. Күнү быһа холкуоска үлэ, аны түүннэри куобах тириитин имитэн аармыйаҕа көмөлөһөн таҥас тигэллэрэ.
Бөһүөлэккэ биир эмэ саллаат сэрииттэн инбэлиит буолан төнүннэҕинэ, Сэмэн да кэлбэт, саатар кыргыттарын көрсөн көмөлөһүө этэ, диэн ымсыыра саныыр этим диэхтиирэ. Мээнэ олохтон итинник санаа кэлбэтэ чахчы. Сут дьыл от сии Намҥа көһөн киирбиппит диирэ. Аны санаатахха, биһиги дьоммутун эмиэ көһөрүү ыар тыына хаарыйбыт эбит. Дэлэҕэ да, аччыктаан бэйэҥ да сүөһүгүн, сылгыгын сиэтэххинэ, хаайыыга ыытыахтара дуо?!
Эбэм тыыл бэтэрээнэ, Павлова Степанида Петровна, төрөөбүт араспаанньата Барашкова, Суотту Холболоох диэн улахан алааһыгар оҕо сааһа ааспыта. Сайылыктара Арыы Тииккэ баар эбит. Бииргэ төрөөбүттэр төрдүөн 80 саастарын ааспыттара. Сэниэ ыал буолан былаас уларыйыытыгар кулаахтааһыҥҥа түбэспиттэр. Эбэбин былаас сойуолаһыытыттан куоттаран, аҕата саастаах киһиэхэ эргэ биэрбит.
Сэбиэскэй кэмҥэ быыбардыы барар диэн улахан тэрээһин этэ, быыбар испииһэгэр биир хандьыдааттан ураты атыны талан ылар суох да буоллар. Кэлин, хонтуруол арыый намыраабыт кэмигэр, быыбарга бараҕын дуо,- диэтэххэ «Мин куоластаахпын» диэн киэн тутта этэрин ис хоһоонун хойут өйдөөбүтүм. Эбэм бу билиҥҥи кэмҥэ сөп түбэһэр өйдөөх-санаалааҕа, оччотооҕу кэм сиэринэн, дьиэ иһиттэн тахсыбаты таарыйан кэпсиир-ипсиир буолара.
Эбэм Степанида Петровна “мин үс чугас дьонум – кэргэним, убайым, күтүөтүм бары арҕаа фроҥҥа сэриилэһэн этэҥҥэ төннүбүттэрэ” диэн үөрэн кэпсиирэ.
Эһэм, Павлов Семен Григорьевич, икки «Хорсунун иһин» бойобуой, итиэннэ “Германияны кыайыы иһин” мэтээллэрдээх. Сэрииттэн кини 1946 сыллаахха дойдутугар төннүбүтэ.
Сэрииттэн, эһэм бэйэтэ этэринэн, аармыйаттан кэлэн баран, холкуос, онтон сопхуос үлэтигэр 1980-с сыллар ортолоругар диэри үлэлээбитэ. Кыһынын сарсыарда 4 чаастан сыарҕалаах атынан от тиэйэн аҕалара эбитэ үһү. Ыарахан үлэттэн аҕыс тарбаҕа тостон уҥа- хаҥас көрө сылдьаллар этэ, мин сэриигэ эчэйбит диэх курдук саныырым. Биһиги оҕо эрдэхпитинэ, сэрииттэн инбэлиит буолан кэлбит бэтэрээннэр элбэхтэр этэ, онно ханыылыырым буолуо.
Эһэм дьиҥнээх хомуньуус, үлэни өрө туппут киһи этэ. Аны бэйэтин кыанарын туһунан кэпсииллэрэ. Сүрдээх ууһут эбитэ үһү. Биирдэ эбэҕэ балачча үөскэ харбыы сылдьан, улахан уҥуохтаах Хараамыһыны (аатын өйдөөбөт эбиппин) дьээбэлээн, “уу миэхэ курданарбынан, кэл манна” диэн ыҥырбыт. Киһитэ ылынан ууга киирэн тимирэ сыспытын кэпсииллэрэ. Эһэм орто уҥуохтаах этэ.
Сэриигэ артиллерист, аны бааһырыы бөҕө да буоллар, уһун үйэлэммитэ. Төрөппүт аҕам сааһыгар тиийиэхтээхпин диирэ. Сааһыран истэҕин аайы, бэйэтин сааһыгар биэстии сылы эбинэн, уһун үйэлэнэргэ былаан туруорунара. Инньэ гынан 99 сааһын 11 хонук тиийбэккэ, бу олохтон 2014 сыл балаҕан ыйын 7 күнүгэр туораабыта.
Эһэм Семен Григорьевич Павлов: «Кыыһыра, этиһэ-охсуһа сылдьымаҥ. Сарсыарда аайы илиигитин-атаххытын хамсата сылдьыҥ, элбэхтэ хаамыҥ”,- диэн этэрин бар дьонугар бу ахтыы нөҥүө тиэрдэбин.
Саргылана НОГОВИЦЫНА (ПАВЛОВА),
улахан сиэнэ , үлэ бэтэрээнэ, Дьокуускай
Хаартыскалар ааптар тиксэриитинэн.
-
2
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
