Политика

Бэлиитикэ

2023 сыл балаҕан ыйын 10 күнүгэр сүрүн бэлитиичэскэй түгэнинэн өрөспүүбүлүкэҕэ Ил Дархан, Ил Түмэн уонна Дьокуускайдааҕы куорат Думатын дьокутааттарын быыбардара ыытыллыахтара. Онон саҥа талыллыбыт дуоһунастаахтары кытта киин салалта саҥалыы ыытар кыахтаныаҕа. Түмүгэр Ил Түмэн дьокутааттарын састааба, СӨ Бырабыыталыстыбата уларыйыаҕа. Ону сэргэ Ил Дархан анал этиитигэр быйыл балаҕан ыйын 11 күнүгэр кэнники биэс сылга Саха Сиригэр муниципальнай таһымнаах саамай улахан быыбардар буолан ааспыттарыгар тохтоон ааһыаҕа. Санаттахха, эрэгийиэҥҥэ уопсайа 32 улууска 484 быыбар хампаанньата ыытыллыбыта.

Аартыка сайдыыта

Саха Сиринээҕи хотугу тирэх сир, былаан быһыытынан, муора суолун сайыннарыыга, инфраструктуратын оҥорууга ылсыахтаах. Манна сүрүн оруолу Жатайдааҕы суудуналары оҥорор собуот буолар. Ону сэргэ былаан быһыытынан хотугу улуустар аэропортарын саҥардыыта барыаҕа. Аартыкаҕа, хоту дойдуга бырамыысыланнас эйгэтэ сайдыахтаах, атаҕар туруохтаах. Аартыкаҕа дьон тупсаҕайдык олороругар уонна идэтигэр таһымын олоххо туһанарыгар сөптөөх усулуобуйаны оҥороллоругар сорудахтаныа. Оннук усулуобуйата суох сири-уоту салҕыы баһылааһын кыаллыбат. Ил Түмэҥҥэ ирбэт тоҥу анал сокуонунан хонтуруолга ылалларыгар сорудахтаныа. Саха Сиригэр олохтоох каадырдары бырамыысыланнаска кытыннарыы, ыччат дьарыктаах уонна экэниэмикэ туруктаах буолууларын сүрүн соругунан буолуоҕа.Онон ыччат дойдубут атын эрэгийиэннэриттэн Саха Сиригэр үлэлии кэлэр кыахтаныахтара.

Тыа хаһаайыстыбата

Айсен Сергеевич 2023 сылга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга эмиэ биир улахан быһаарыыны ылыммыта. Ол курдук, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыытыгар үүнэр сылга 16 млрд. солк. кэриҥэ үгүөрү үп-харчы ороскуоттаныаҕа.  Манна олохтоох оҥорон таһаарыыны үрдэтэр туһуттан судаарыстыбаттан көмөнү ырыынак кэмигэр сөп түбэһиннэрэн сөптөөхтүк ыытыы, сүөһү, сылгы, таба ахсаанын элбэтии курдук сыалы-соругу туруорар.  Санатан эттэххэ, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, олохтоох аһы-үөлү оҥорууга судаарыстыбаннай бырагыраама 2024 сылга диэри олоххо киирэр.

Үөрэх, үөрэхтээһин, наука

Үүнэр 2023 сыл дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Ыйааҕынан Арассыыйаҕа Настаабынньык уонна педагог сыла биллэриллибитэ. Мантан сиэттэрэн, үөрэх эйгэтигэр элбэх уларыйыылар киириэхтэрэ, бастатан туран, хамнаска. Санаттахха, Арассыыйаҕа Настаабынньык уонна педагог сыла этиллэригэр, дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин хас биирдии эрэгийэҥҥэ бу эйгэ үлэһиттэрин дохуоттарын, хамнас кээмэйин чуолкайдыырга, ону сэргэ үрдэтэргэ сорудах биэрбитэ. Бу сыалга 35-гэр диэри саастаах учууталларга хамнас алын кээмэйин 200% олохтуурга Госдумаҕа этии киллэриллибитэ. Ааптардар сокуон барылын быһааралларынан, саҥа мэхэньиисим оскуолаларга эдэр исписэлиистэри тардыаҕа. Аны туран 2023 сыл тохсунньу 1 күнүттэн Владимир Путин бары таһымнаах бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтэр наадатыгар болҕомтотун уурбута. Сотору кэминэн дойду Бырабыыталыстыбата сыллааҕы инфляцияны учуоттаан, улаатыннарыы коэффициена хайдах буолара этиэҕэ.

2023 сылга 36 педагог-настаабынньыкка уопсастыба иннигэр өҥөлөрүн билинии бэлиэтин быһыытынан, Саха Сирин баһылыгын 100 тыһ. солк. бириэмийэ туттарыллыаҕа. Ити курдук, бастыҥ педагогтары хас биирдии улуус уонна куорат уокуругун олохтоохторо талыахтара. 2030 сылга диэри үөрэх тиһигин сайыннарыытын кэнсиэпсийэтэ бигэргэниэҕэ. Орто үөрэхтээһин эбийиэктэрин өрөмүөнүн уонна саҥардыытын биэс сыллаах былаана оҥоһуллуоҕа. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай тыллары сайыннарыыга уонна оннунан хаалларыыга 100 мөл. солк. ороскуоттаныаҕа -  төрөөбүт тыллары үөрэтиигэ педагогическай каадырдары бэлэмнээһин, саҥа учуобунньуктары оҥоруу, ону тэҥэ ураты этнокултуурунай ситими тэрийии, ол иһигэр киноиндустрияны холбоон оҥорорго сорудахтаныаҕа.

Култуура

Саха Сиригэр 2023-2027 сыллар Саха литературатын төрүттээччи, сырдатааччы уонна уопсастыбаннай диэйэтэл А.Е. Кулаковскай- Өксөкүлээх Өлөксөй биэс сыллаах бэлиэтиир үбүлүөйүнэн биллэриллибитэ. Бу туһунан Ил Дархан Айсен Николаев Ыйааҕа «Алексей Елисеевич Кулаковскай – Саха Сирин духуобунай лидерэ» научнай-практическай симпозиум кэмигэр этиллибитэ. Ону  сэргэ, бу сайын ыытыллыахтаах Олоҥхо ыһыаҕын туһунан саныахтара. Бу туһунан  СӨ Култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирин бастакы солбуйааччыта Владислав Левочкин 2023 сылга Өймөкөөҥҥө ыытыллар Олоҥхо ыһыаҕа Хотугу сир төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар култуураларыгар ананар диэн иһитиннэрбитэ. Саха Сиригэр Олоҥхо дьиэтин биир кэлим тиһигэ тэриллиэҕэ, оттон олоҥхоһуттар, оһуохайдьыттар уонна уустар ый ахсын анал истипиэндьийэ ылыахтара.

Доруобуйа харыстабыла

2023 сыллаахха Мэҥэ Хаҥалас, Кэбээйи, Нам, Ньурба, Сунтаар киин оройуоннааҕы балыыһаларын тутуохтара. Сүрүн күүтүүлээх тутуутунан онкологическай киин буолар. Бу тутулла турар кииҥҥэ сүрүн соругунан үрдүк таһымнаах, уопуттаах быраастары уонна мэдиссиинэ үлэһиттэрин көрдүөхтэрэ. Саҥа киин Уһук Илиҥҥи уокурукка уонна Сибииргэ саамай үрдүк технологиялаах эмтиир тэрилтэнэн буолуохтаах. Билигин штатка эбии үлэһиттэри ылары учуоттаан, онкологическай кииҥҥэ 1103 каадырга наадыйыылаах. Холобур, бүгүҥҥү күҥҥэ онкодиспансерга 500 эрэ исписэлиис үлэлиир, онон өрөспүүбүлүкэҕэ өссө эбии 600-кэ идэлээх быраастар, мэдиссиинэ  исписэлиистэрэ наадалар.

Спорт

«Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньуулары үрдүк таһымнаахтык ыытыыга үлэ күүһүрүөҕэ. Санаттахха, II  кыһыҥҥы»Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньуулар 2023 сыл олунньу 23 күнүттэн кулун тутар 5 күнүгэр диэри буолуохтара.  Күрэхтэһии Кемеровоҕа, Новокознецкайга, Междуреченскайга, Таштагольскай оройуонугар ыытыллыаҕа. Саха Сиригэр Дьокуускайга ыытыллар үөрэнээччилэр спартакиадалара саҥардыллан тэриллиэҕэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ саахымакка аан бастакытын open-турнир уонна Адаптивнай спорт көрүҥнэригэр XIV спартакиадаҕа болҕомто ууруллуоҕа.

Түмүккэ

Айсен Сергеевич быйылгы Ил Түмэҥҥэ туһаайан этиитигэр, биллэн турар, урбаан эйгэтин өйөөһүҥҥэ административнай мэһэйдэри туоратыыга салгыы үлэлэһиэҕэ, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөлөрү оҥорор киин үлэтин-хамнаһын өссө кэҥэтэн биэрэргэ сорук туруоруоҕа. Дьокуускайга хаарбах дьиэлэртэн көһөрүүгэ, суолун-ииһин оҥорууга болҕомтотун ууруоҕа. Бу сылтан дойду үрдүнэн анал байыаннай дьайыы биллэриллибитинэн, анал байыаннай дьайыыга сулууспалааччыларга, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр өйөбүл дьаһаллар кэҥии, элбии туралларынан, 2023 сылы Дьоруой эбэтэр Буойун сылынан биллэрэрин сабаҕалыыбыт.

Маны таһынан, Ил Дархан култуура эйгэтигэр  сүрүн оруоллааҕа буоларын, быстала суох айан ситимин олохтуур олус суолталаах Өлүөнэ өрүс муостатын тутуу, ойуур баһаардарын суһаллык умуруорууну тэрийии, саха киинэтин уонна IT-технологиятын бииргэ сайыннарыы, Саха сирин олохтоохторун ахсаанын биир мөлүйүөҥҥэ тиэрдии боппуруостарын көтөҕүө диэн быһа холоон этэбит.