Спорт

— Саха сиригэр тайцзицюань төһө тарҕаммытый?

— Улаханнык тарҕаммыт диир кыаҕым суох – сүрүннээн Дьокуускай куоракка дьарыктаналлар. Ол да буоллар, кини туһунан билэл­лэр, өрөспүүбүлүкэ бар дьоно тайцзицюань туһунан элбэҕи истэр. Холобур, биһиги Дьокуускайдааҕы тайцзицюань оскуолабытыгар 100 кэриҥэ киһи дьарыктанар. Пандемиянан сибээстээн оҕолордуун дьарыктаныыны тохтоппуппут. Оттон сааһынан көрөр буоллахха, биһиэхэ 7-тэн 75-кэ диэри саастаах дьон сылдьар. Биһиэхэ Өрөспүүбүлүкэ, Уһук Илин федеральнай уокуругун, Европа чөмпүйүөннэрэ, ушу омуктар икки ардыларынааҕы турнирдарын мэтээллээхтэрэ, кыайыылаахтара бааллар.

— Өрөспүүбүлүкэбитигэр бу көрүҥҥэ туох тэрээһин, күрэхтэһии ыытылларый?

— Сыл аайы Саха Өрөспүү­бүлүкэтинээҕи ушу федерацията өрөспүүбүлүкэ таһымыгар ушуга үс турниры итиэннэ биир чөмпүйэнээти уонна первенствоны ыытар. Бу тэрээһиннэр чэрчилэринэн тайцзицюань күрэхтэһиилэрэ буолаллар. Кыайыылаахтар уонна бириистээхтэр өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэн өссө үрдүк таһымнаах күрэхтэһиигэ тахсаллар.

— Биир дойдулаахтарбыт Саха сирин таһынааҕы тайцзицюань күрэхтэһиилэригэр кытталлар дуо? Түмүктэрэ хайдаҕый?

— Сахабыт сирин тайцзицюанньыттара араас таһымнаах күрэхтэһиилэргэ – спорт министиэрис­тибэтэ тэрийэр официальнай күрэхтэһиилэригэр, олохтоохтон саҕалаан, омуктар икки ардыларынааҕыга тиийэ эҥин-эҥин турнирдарга көхтөөхтүк кытталлар. Арассыыйа таһымын ылар буоллахха, чэнь истиилгэ, арааһа, Саха сирин тайцзицюанньыттара саамай күүстээх буолаллар. Оттон Европа таһымыгар мэлдьи үс бириистээх кыайыылаахтарга киирсэллэр.

Бу соторутааҕыта, 2021 сыл ахсынньытыгар, Дьокуускайдааҕы тайцзицюань оскуолабыт хамаандата 1000-тан тахса кыттааччылаах тайцзицюань үөскээбит сиригэр Чэньцзягоуга ыытыллыбыт Тайцзицюань чэнь истиилин омуктар икки ардыларынааҕы онлайн турнирыгар кыттыыны ылла. Бөлөҕүнэн кыттыыга кыһыл көмүһү, оттон биирдэм кыттыыга 1 кыһыл көмүс, 1 үрүҥ көмүс уонна 10 боруонса мэтээли ылбыппыт.

Саха сирин спортсмена Эдгар Тобуков 2014 сыллаахха кыһыл көмүс мэтээли ылан тайцзицюаҥҥа аан дойдутааҕы чөмпүйүөн буолбута. Ону таһынан Европа чөмпүйэнээтин мэтээллээхтэрэ уонна кыайыылаахтара бааллар: Василий Самсонов, Антонина Иванова, Эдуард Курченко. Мин бэйэм тайцзицюань уонна төрүт ушу Европатааҕы чөмпүйүөнэ, ону тэҥэ тайцзицюань аан дойдутааҕы чөмпүйэнээтин үрүҥ көмүс призёра буолабын. Бүтэһик кэмҥэ тайцзицюань официальнай күрэхтэһиилэрин наһаа кэтээбэппин эрээри, Саха сирин спортсменнара үчүгэй көрдөрүүлээхтэрин истэбин.

–Тайцзицюань диэн тугуй?

– Тайцзицюань диэтэхтэринэ, сорох киһи пааркаҕа бытаан хамсаныылары оҥоро турар саастаах кытайдары саныыр. Ити өттүгэр син билиилээх-көрүүлээх дьон хатыҥыр, кыаммат көрүҥнээх оҕонньор бэйэтинээҕэр төрөлкөй уонна күүстээх утарааччылары биир тарбаҕынан эһэрин өйдөөн кэлэр. Оннук, бу барыта тайцзицюань, ол эбэтэр, бу биир ускуустуба тус-туһунан өрүттэрэ буолаллар. Нууччалыы тылынан араас-араастык суруйаллар: тайцзи, тайчи, тайцзы, тайчи чуань. Олортон саамай сөптөөҕө тайцзицюань диэн буолар. Кытай тылыттан туруору тылбаастаатахха – Улахан муҥ (муҥутуур кэриҥ) сутуруга.

Тайцзицюань – кытай ушутун биир хайысхата. Киһи физическэй (тас) күүһүн эрэ буолбакка, ци диэн ис эниэргийэтин сайыннарар сыаллаах буолан «ис» бойобуой ускуустуба дэнэр. Бүтэһик бириэмэҕэ чэбдигирдэр гимнастика быһыытынан ордук тарҕаммыт.

— Бу бойобуой ускуустуба хайдах үөскээбитэй?

— Тайцзицюань хайдах үөскээбитин туһунан икки сүрүн версия баар. Бастакыта – тайцзицюаны балтараа тыһыынча сыл анараа өттүгэр кытай даос үөрэхтээҕэ Чжан Саньфэн айбыт. Ол да буоллар, бу версия бүтүннүү номохтортон турар уонна дьиҥнээхтии бигэргэммэтэх.

Иккис, дьоһуннаах быһаарыы этэринэн, тайцзицюаны айбыт киһи Чэнь Вантин буолар – киниттэн бу ускуустубаны тириэрдии быһаччы уонна докумуоҥҥа олоҕурбут ситимин сирийэн-ырытан көрүөххэ сөп.

Чэнь Вантин – 17 үйэ ортотунааҕы импэрээтэр гвардиятын сэрииһитэ. Мин династия сууллубутун кэнниттэн отставкаҕа барбыта, Хэнань провинциятын Чаньань дэриэбинэтигэр олохсуйан баран сутурук ускуустубатын, ханааллар уонна меридианнар тустарынан үөрэҕи, кытай философиятын, мэдисиинэтин бииргэ холбоон олус көдьүүстээх бойобуой ускуустубаны оҥорбута. Ол ускуустубаны тайцзицюань – Улахан муҥ сутуруга диэн ааттаабыттара. Ол саҕана бу охсуһар ньымалар ороспуонньуктар саба түһэллэригэр табыгастаахтык утарсарга көмөлөһөр этилэр, онон үтүө олохтоохтор дэриэбинэлэрин Чэньцзягоу (Чэнь дьиэ кэргэнин оҥхойо) диэн ааттаабыттара. Кэнники Чэнь дьиэ кэргэнин тайцзицюаныттан бу көрүҥ 4 сүрүн истиилэ үөскээбитэ: Ян, Сунь, У (У Юйсянь) истиилэ, У (У Цзиньцюань) истиилэ. У диэн икки истиил атын-атын иероглифтарынан бэлиэтэнэллэр:
武 уонна 吴. Чэнь Вантин сыдьааннара билигин даҕаны Чэньцзягоу дэриэбинэҕэ олороллор уонна үгэстэрин көлүөнэттэн көлүөнэҕэ – аҕатыттан уолугар, уолуттан сиэнигэр тириэрдэн иһэллэр.

— Тайцзицюань ушу атын хайысхаларыттан туох уратылааҕый?

— Кытай ушутугар араас истиил ахсаана элбэх. Олор бары хотугу уонна соҕурууҥҥу, таһынааҕы уонна иһинээҕи диэннэргэ арахсаллар. Хотугу уонна соҕурууҥҥу истииллэр – географическай балаһыанньаларынан ааттаммыттара өйдөнөр. Ис, тас: тас истииллэр физическэй (тас) айылгыны сайыннарарга ордук болҕомту уураллар, холобур, быччыҥ күүһүн. Иһинээҕи истииллэр даҕаны физическэй хаачыстыбаны сайыннараллар, ол да буоллар, киһи ис кыаҕын, иһинээҕи күүһүн сайыннарыыны ордук болҕойоллор. Иһинээҕи истииллэргэ тайцзицюань, багуачжан, синъицюань киирсэллэр.

— Тайцзицюань бэйэни көмүс­кэниигэ туһалаах дуо?

— Хомойуох иһин, аан дойдуга даҕаны, Кытайга бэйэтигэр даҕаны тайцзицюаны бойобуой ускуустуба быһыытынан туттар киһи ахсааннаах. Дьон-сэргэ үксэ кини чэбдигирдэр өттүгэр болҕомтону түмэр. Бойобуой суолтата аа-дьуо сүтэн иһэр диэххэ сөп. Ол да буоллар, кинини Чэнь Вантин айбытын курдук, ци эниэргийэни эрэ буолбакка, охсуһар хаачыстыбалары эмиэ сайыннаран эрчийдэххэ, мин санаабар, бу бойобуой ускуустуба саамай көдьүүстээх буолар. Бойобуой ускуустуба чыпчаала даҕаны диэм этэ.

— Тайцзицюань дьиҥ суолтата туохханый?

— Тайцзицюаны үөрэтэн киһи ци эниэргийэтин мунньунарга уонна тарҕатарга үөрэнэр. Эниэргийэ сүүрээнин дьүөрэлээһин уонна күүһүрдүү ТУОХ БААР уорганы чэбдигирдэргэ, бөҕөргөтөргө көмөлөһөр. Ис эйгэ дьүөрэлэннэҕинэ, тас эйгэ эмиэ дьүөрэлэнэр. Тайцзицюань, бүгүн – улаханы кыранан, күүстээҕи мөлтөҕүнэн, кытаанаҕы сымнаҕаһынан кыайарга, охсуһууну тумнан кыайыыны ситиһэргэ үөрэтэр ураты бойобуой ускуустуба буолан турар. Бу ускуустубаны үөрэтэр дьон маннык бириинсиби олохторугар киллэрэллэр. Кэмэ кэллэҕинэ кинилэр олохторугар куһаҕан быһыы аҕыйаан, иирсээн сүтэн, атааннаһыыны тумнар дьоҕур үөскээн инники өттүгэр өссө табыллар буолаллар.

— Маассабай култуураҕа кунг-фу диэн тылы элбэхтик истиэххэ сөп. Кунг-фу уонна ушу туох эмит уратылаахтар дуо? Бу тиэрмин хайдах, хантан уонна тоҕо үөскээбитий?

— Кунг-фу (гунфу) кытай тылыт­тан тылбаастаатахха – дьулуурдаах үлэнэн, дьаныардаах эрчиллиинэн ситиһиллибит маастарыстыба. Гунфу маастарыстыбата киһи дьарыктанар ханнык баҕарар дьыалатыгар ситиһиллиэн сөп, ол иһигэр, бойобуой ускуустубаҕа эмиэ. Киинэлэргэ баар «Мин кунг-фум эйиэнинээҕэр үчүгэй» диэн этиини, дьиҥинэн, «Мин маастарыстыбам эйиэнинээҕэр үчүгэй» диэн тылбаастыыр наада этэ. Ол эрээри, норуокка кунг-фу диэн тиэрмин ушу диэн тыл синонимын быһыытынан бигэтик олохсуйбут. Онон билигин бэл диэтэр төрүт ушу официальнай чөмпүйэнээттэрэ Европаҕа уонна биһиэхэ, Арассыыйаҕа, кунг-фу чөмпүйэнээтэ дэнэллэр.