Тыа сирэ

«Интэриниэттэн эмиэ матардылар...»

Былырыын Бүлүү улууһун II Күүлэт уонна Хаҕын нэһилиэктэрин олохтоохторо куйаар ситиминэн аныгы сайдыылаах үйэҕэ интэриниэтэ да, сибээһэ да суох олороллорун туһунан курус суругу тарҕаппыттара. Ол сурук сүнньүнэн «Ил Түмэн» хаһыат нэһилиэк баһылыктарын кытта сиһилии кэпсэппитэ. Кыһалҕаны бүтүннүү хаһыаппыт сэтинньи 6 күнүнээҕи нүөмэригэр (43 №(2196) «Иккис Күүлэти уонна Хаҕыны интэриниэттэн матардылар дуо?» диэн ыстатыйаҕа ойуулаабыппыт. Онуоха Хаҕын баһылыга: «Быйыл (2020 сылга) олунньуга улуус баһылыгын отчуотугар оптика утаҕа киириэ диэн эрэннэрбиттэрэ. Онон нэһилиэнньэ күн бүгүнүгэр диэри күүтэ, эрэнэ олорор», – диэн эрэл кыымнааҕын биллэрбитэ. Инньэ гынан, барыбытыгар «сыл бүтүөр диэри Хаҕыҥҥа туох эмэ хамсааһын тахсыа» диэн бүччүм санаа үөскээбитэ.

Күн бүгүн балаһыанньаны билсэ Хаҕыҥҥа хаттаан эрийэ сырыттыбыт. Бу сырыыга боппуруоска нэһилиэк саҥа баһылыга Роман Софронов хоруйдаата.

– 2020 сылга өрүс уҥуоргу нэһилиэктэр бары оптика утаҕар холбоммуттара. Ол гынан баран, сайдыы II Күүлэти уонна Хаҕыны тумнан ааста. Биһиги эрэ сибээһэ суох хааллыбыт. Ааспыт нэдиэлэҕэ «СкайтСистем» ХЭУо тэрилтэ бэрэстэбиитэлэ кэлэ сырытта. Былырыын бу тэрилтэ аукционы кыайан атын нэһилиэктэри интэриниэккэ холбообута. Бу сырыыга эмиэ саҥа смета оҥорон улуус дьаһалтатыгар киллэрдэ. Ону улууспут салалтата үп-харчы суох диэн төрүөтүнэн аккаастаабыт. Онон сүөм түһэн олоробут. Долгуйарбыт элбэх. Холобур, сотору кэминэн биэнсийэ бүтүннүү карточкаҕа көһөр дииллэр. Оччоҕо биэнсийэлээхтэр харчыларын кыайан ылбакка, эрэйдэнэр чинчилээхтэр. Интэриниэтэ суох сиргэ биир да банкомат турар кыаҕа суох. Хаҕын Бүлүү куораттан 145 км тэйиччи. Аны туран, сайынын суола-ииһэ быстан хаалар. Дьэ, оччотугар дьоммут харчыларын устубакка эрэйдэнэллэр. СӨ Инновацияны, сыыппараны сайыннарыыга уонна инфокоммуникационнай технологияларга министиэристибэтигэр сурук ыыппыппыт даҕаны, чопчу хоруйу ыла иликпит. «Ростелеком» ААУо-ҕа эмиэ суруйбуппут. Ону соторутааҕыта «эһиги нэһилиэккитинэн «СкайтСистем» ХЭУо дьарыктанар» диэн хардарбыта. Оттон улуус ити тэрилтэҕэ аккаастыы олорор. Ити курдук, боппуруос биир сиртэн биир сиргэ мээчиктэнэ сылдьар.

Билигин боруобата суох интэриниэт нэһилиэк дьаһалтатыгар эрэ турар. Онтубут түргэнэ баара-суоҕа 1 мб/сөк. Ыйдааҕы төлөбүрэ 12 тыһ. солк. Онно эбии туттубут трафигын төлөбүрэ эбиллэр. Онон бас быстар сыаната буолан тахсар. Олох ыксаабыт эрэ киһи туттуон сөп. Суотабай сибээс интэриниэтэ суох. «Мегафон» хампаанньа оптика утаҕа эрэ кэллэҕинэ, сигналы күүһүрдүөхпүтүн сөп диэбитэ. Онон төлөпүөнүнэн көннөрү эрийэбит эрэ. «Ростелеком» ААУо ADSL холбуон сөп да, туһата суох. Аһара бытаан буолан, киһи тугу да кыайан арыйбат. Интэриниэт хайа да көрүҥэ суох буолан, ыраахтан олорон үөрэнии кэмигэр оҕолор эрэйдэннилэр. Учууталлар оскуола таһыгар анал дьааһыктары ыйаабыттара. Онно дьиэтээҕи сорудахтары уга сылдьыбыттара. Оҕолор кэлэннэр ылаллар уонна толорон баран төттөрү аҕалан угаллар этэ. Ити курдук, эрэйдээхтик үөрэнэ сылдьыбыттара.

Оскуолабыт олус эргэ, хаарбах туруктаах. Быйыл нэһилиэкпит төрүттэммитэ 73 сыла. Ону кытта тэбис-тэҥ саастаах. Былыргы көтүрүллүбүт хотон маһынан тутуллубут оскуола. Усулубуойата ирдэбиллэргэ кыайан эппиэттээбэт буолан, оҕолор 2 сменанан үөрэнэллэр. Оскуола 68 үөрэнээччилээх, уон биир кылаастаах. Бу сылга саҥа оскуола бырайыагын оҥорторо сылдьабыт. Бэс ыйыгар бигэргэниэхтээх. Ону ханнык бырагыраамаҕа киирэрин улуус быһаарыахтаах.

Нэһилиэк быйылгы бүдььүөтэ сарбыллан кэллэ. Быһа холоон, 500 тыһ. солк. көҕүрээбит. Ити кыра нэһилиэккэ баһаам харчы. Былырыын олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырайыакка (ППМИ-гэ) уонна тыа хаһаайыстыбатын лииньийэтинэн тупсаран оҥоруу бырагыраамаҕа хапсыбыппыт. Инньэ гынан, успуорт былаһааккатын тутуутун саҕалаабыппыт. Кытаанах бөҕү мунньар 11 былаһаакка оҥорбуппут. Быйылгы сылга ити бырагыраамаларга эмиэ кииристибит. Сүөһү-сылгы кыстыга билиҥҥитэ этэҥҥэ. Сүөһү өлүүтэ суох. Нэһилиэк үрдүнэн 486 ынах сүөһүлээх (197 ыанньыктаах) уонна 280 сылгылаах (155 биэлээх) кыстыкка киирбиппит, – диэн Роман Романович Хаҕын олоҕун-дьаһаҕын кытта билиһиннэрдэ.

Быйыл «күөх рейс» кэлбэтэ...

Былырыын Орто Халыма улууһун нэһилиэктэрэ ойуур баһаардарын утары охсуһан сайылаабыттара. Биллэн турар, бу охсуһуу олох-дьаһах бары эйгэтин хаарыйбыта сэрэйиллэр. Ол курдук, ходуһа үлэтэ бытаарбыта, нэһилиэк иһинээҕи үлэ-хамнас силигин сиппэккэ хаалбыта. Сыбаатай баһылыгар Николай Винокуровка эрийэн, нэһилиэк быйылгы кыһыҥҥы олоҕун-дьаһаҕын сурастыбыт.

– Дьолго, кыстык этэҥҥэ ааһыах курдук. Биллэн турар, оппут тиийбэт. Инньэ гынан хаһаайыстыбалартан сайаапка хомуйдубут. Ойуһардаахтан от аҕалыахтаахпыт. Сыбаатай Орто Халыма куораттан 147 км тэйиччи сытар. 512 киһи олорор. Дьон сүрүннээн сүөһүнэн-сылгынан дьарыктанар. Уопсайа 100-тан тахса хороҕор муостааҕы уонна 180-ча сыспай сиэллээҕи көрөбүт. Былырыын төһө да уустук сайын ааспытын иһин, дьон сүөһүтүн аҕыйаппата. Онон эбиллии да, көҕүрээһин да суох.

Билигин нэһилиэкпит сүрүн кыһалҕатынан оскуолабыт буолан турар. 2014 сылтан хаарбах туруктаах. Манна 70 оҕо үөрэнэр. Дьиэтэ-уота иэдээн тымныы. Саҥа оскуола тутуутун туруорсабыт. Холобур, «Нэһилиэк аныгы көстүүтэ» (Современный облик села) бырагыраамаҕа киириэхпитин баҕарабыт.

Билиҥҥитэ бырайыагар үлэлэһэ сылдьабыт. Быйыл «күөх рейс» кэлбэтэҕэ. Тоҕо диэтэххэ, суолбут эрдэ аһыллыбыта. Ахсынньы саҥатыттан сырыы номнуо көҥүлэммитэ. Онон урбаанньыттар бородууктанан кэмигэр хааччыйа олордулар. Саҥа дьылы дьон-дьон курдук көрсүбүппүт.

Нэһилиэк быйылгы бүддьүөтэ көҕүрээбэтэ. Киин улуустарга сорох нэһилиэктэри сарбыйбыттарын туһунан истибитим. Биһиэхэ, төттөрүтүн, эбиллэн кэллэ. 2020 сылга 22 мөл. солк көрүллүбүтэ. Быйыл 26 мөл. солк. кэллэ. Бу иннинэ, биэс сылы быһа, мэлдьи биир кээмэйи ыыта турбуттара. Быйылгыттан боломуочуйа улуустарга баран, бүддьүөппүт эбилиннэ быһыылаах.

Былырыын сайын ойуур баһаардарын кытта охсуһа сылдьан, ППМИ-нэн көрүллүбүт үбүнэн бырайыакпытын кыайан олоххо киллэрбэккэ хаалбыппыт. Футболлуур былаһаакка тутуохтаахпыт. Быйыл онтубут матырыйаалын сакаастаатыбыт. Ити бырагыраамаҕа 2021 сылга эмиэ кииристибит. Нэһилиэкпит иһинээҕи суоллары оҥоруохпутун баҕарабыт. Ону бырайыактаатыбыт. Саас аайы Алаһыай өрүс киэлититтэн тахсан, халаан уута күүскэ кэлэр. Инньэ гынан быйыл нэһилиэк иһигэр бөҕө-таҕа күргэлэри оҥорор былааннаахпыт. Оччоҕо дьон халаан кэмигэр абыраныа этэ.

Күн-дьыл туругун туһунан эттэххэ, биһиэхэ киин улуустарга курдук хабараан тымныылар өр турбаттар. Нэдиэлэ курдук 50 кыраадыс тымныыга чугаһыы сырытта. Кыһынын, ортотунан, 35 кыраадыс тымныылар турдулар. Ити курдук, халлааммыт сымнаҕас, мэлдьи былыттаах. Ол оннугар чысхаан тыаллаах. Быйыл эмиэ хаар халыҥ. Ол гынан баран, сылгы кыстыгар улахан куттала суох, – диэн Николай Николаевич Сыбаатай олоҕуттан быһа тардан кэпсээтэ.

Дьон өйө-санаата уларыйда...

Амма улууһун биир кытыы бөһүөлэгэ – Сатаҕай. Нэһилиэк Мэҥэ Хаҥалаһы кытта кыраныыссалаһар. Манна 536 киһи олорор. Сатаҕайдар 1075 ынах-сүөһүлээхтэр уонна 1113 сылгылаахтар. Баһылык Семен Давыдов нэһилиэк олоҕун-дьаһаҕын туһунан кылгастык маннык билиһиннэрдэ.

– Былырыыҥҥы сылынан нэһилиэк ыалын барытын кэриэтэ киин ититэр ситимҥэ холбоотубут. Билигин аҕыйах дьиэ хаалан турар. Быйыл кинилэри эмиэ холбуохпут. Ону таһынан, 2021 сылга ДьУоХХ министиэристибэтин кытта скважинабытын саҥардыахтаахпыт, өрөмүөннүөхтээхпит. Дьиэтин-уотун сэргэхситэн, саҥа емкостары туруоруохпут. ППМИ-гэ сайаапка түһэрдибит. Сыбаалкабытын өрө тардыахпытын баҕарабыт. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин куонкуруһугар эмиэ кииристибит. Онон оҕо былаһааккатын тутар былааннаахпыт.

Нэһилиэк уостубат кыһалҕата – оскуолабыт. 1973 сыллаах тутуу аһара эргэрдэ. Үйэ аҥаара кэм турда. 2001 сыллаахха өрөмүөн үлэтин ыытан, акылаатын бүтүннүү саҥардыбыппыт. Дэлби буорайбыт, эмэҕирбит этэ. Ол кэннэ быстах өрөмүөн үлэлэрэ бара турбуттара. Ол эрээри, дьиэтэ-уота син биир сиҥнэн түһэ турар. Олус тымныы, муостатынан баар-суоҕа 2-4 кыраадыс сылаас. Эргэрии бэрээдэгинэн СанПиН ирдэбилигэр кыайан эппиэттээбэт. Үнүрүүн Роспотребнадзор оскуола үөрэҕин тымныынан сиэттэрэн, олунньу 15 күнүгэр диэри тохтотон кэбиспитэ. Онон оҕолор дьиэлэриттэн олорон үөрэнэллэр.

Билигин 2 этээстээх саҥа оскуола-оҕо саадын дьиэтин туруорса сылдьабыт. Бырайыага оҥоһулла сылдьар. Быйылгы сылга ханнык эмэ бырагыраамаҕа хапсыбыт киһи диэн баҕалаахпыт. Улууспут көмөлөһөрүгэр эрэнэбит.

Быйыл нэһилиэк бүддьүөтэ сарбыллыбакка, урукку кээмэйинэн кэллэ. Ити өттүгэр боппуруоспут суох. Кэлиҥҥи кэмҥэ дьон өйө-санаата сүрдээҕин уларыйда. Биһиэхэ ким да туораттан кэлэн көмөлөспөтүн өйдөөтө. Инньэ гынан кыһалҕаларбытын бэйэбит күүспүтүнэн быһаарарга дьулуһабыт. Холобур, былырыын от үлэтин саҕана субуотунньуктаан ходуһаҕа тиийэр суолларга баар үрэхтэргэ 2 күргэни оҥорбуппут. Нэһилиэк дьаһалтата уматыгынан уонна тутуу бытархай матырыйаалынан көмөлөспүтэ. Сыл аайы дьаһалта уонна нэһилиэнньэ бэйэбит харчынан кыттыһан, Бүтэйдээххэ тахсар кыһыҥҥы суолу ыраастатабыт. Ити курдук олоробут, – диэн Семен Данилович сэһэргээтэ.

Түмүк оннугар

Санатан эттэххэ, бу ыйга өрөспүүбүлүкэ нэһилиэктэрин баһылыктара бэйэлэрин көҕүлээһиннэринэн туспа онлайн-мунньах тэрийэн, муниципальнай сытыы кыһалҕалары ырытыспыттара. Манна сүүстэн тахса баһылык кыттыбыта. Нэһилиэк баһылыктара Ил Түмэн дьокутааттарын кытта көрсүһүүнү уонна нэһилиэк баһылыктарын уочараттаах сийиэстэрин тэрийиини туруорсубуттара. Онон, тохсунньу 28 күнүгэр, Ил Түмэҥҥэ видео-кэмпириэнсийэ көмөтүнэн «Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин 2021 сыллааҕы бүддьүөттэрин хааччыллыытыгар уонна муниципальнай сулууспалаахтар хамнастарын үрдэтии кэскилигэр» аналлаах «төгүрүк остуол» буолан ааста. Бу кэпсэтии туһунан «Ил Түмэн» хаһыат аныгыскы нүөмэригэр сиһилии ааҕаарыҥ.