Түһүлгэ

Хайа баҕарар омук киэн туттара, бэйэтин билиниитин саамай барҕа баайа төрөөбүт төрүт тыла буолар. Тылбыт сүппэтин-симэлийбэтин туһугар төрүт култуурабытын, олохпут эйгэтин уонна тутулун, сирбит-дойдубут, дьоммут-сэргэбит үтүөлэрин утумнуур иитиини инники күөҥҥэ киллэрэр олус тоҕоостоох кэмигэр олоробут. Бу түгэҥҥэ биһиги бары кытаанахтык өйдүөхтээх суолбут – төрүттэрбитин кытта быстыспат ситиммит  силиһэ уларыйбат-тэлэрийбэт, түөрэҕэ түөрэҥнээбэт буолуохтаах, тэҥкэ тиит курдук модун силиһиттэн саҕалаан симэһининэн силигилиэхтээх.

Иитэр дьайыы көдьүүһэ сиэри-туому тутуһууга, тылы-өһү үөрэтиигэ, төрөөбүт төрүт тыл күүһүгэр баар. Онтон төрөөбүт төрүт тылбыт сүөгэйэ-сүмэтэ олоҥхоҕо баар. Олоҥхо – тыас, дорҕоон саҥа, тыл, этии, кэпсэтии, хоһуйуу, туойуу, ойуулааһын холбоһон аан дойду билинэр сүдү айымньыта. Эпос сүрүн күүһэ саҥа силис тардынан олох улуу эргиирин хамсатар ойуулуур-дьүһүннүүр тылыгар.

Бу соторутааҕыта Хатастааҕы «Тускул» култуура киинигэр Ф.Н.Тимофеев-Биэчэрэ “Түмэн Түүрэй бухатыыр” олоҥхотун Үөһээ-Бүлүүтээҕи оҕо ускуустубатын оскуолатын кэлэктиибэ туруоруутун көрөн өйдүүн-санаалыын, дууһалыын дуоһуйан, үөрэн-көтөн кэллибит. Дьэ үлэттэн үөрүү, айартан астыныы диэни билбит кэлэктиип биир иллээх дьиэ-кэргэн курдук биир тыыҥҥа, биир тэтимҥэ киирэн олоҥхо ис хоһоонун арыйдылар.

Оҕо дьон омунун, эрэкэ-дьэрэкэ мэниктэрин хомуйа тутан турукка киллэрэн ыллаатылар-туойдулар, кылыһах кыҥкынаата, оһуохай дуорайда, дьиэрэҥкэй тэлээрдэ, кылыыҥкай кыырайда, үрүҥ-харалыын кииристэ, үтүө-мөкүлүүн көрүстэ. Сөҕөрүм-махтайарым диэн оҕолор саастарыттан тутулуга суох бэл диэтэр кырачаан иккилээх-үстээх киһи хамсаабакка да олорон көрдүлэр, тоҕоостоох кэмҥэ саҥа аллайан, ытыс таһынан сэргээбиттэрин биллэрдилэр.

Атыннык эттэххэ, туруоруллубут сыал-сорук туолла диэн эрэллээхтик этиэххэ сөп. Сүрүн оруолу сөптөөх да оҕолорго эрэнэн-итэҕэйэн биэрбиттэрин кинилэр ол итэҕэли-эрэли эҥкилэ суох толорбуттарын көрөн уһуйааччы уонна оҕо икки ардыгар ситим баарын итэҕэйдибит. Хас биирдии оруол үрүҥ-хара, үтүө-мөкү өрүттэри барытын өйдөөн-төйдөөн ырылхайдык арыйара өтө көстөр.

Дуйаарыкы-Куону толорбут Василина Иванова бу туппут тэтимин ыһыктыбакка төрүт дорҕоон дойдутугар, төрүт култуурабыт эйгэтигэр  дьоһуннук сылдьыа эбит диэн сахалыы сэмэйдик астына-дуоһуйа бэлиэтии көрдүбүт. Дьүһүн кубулуйуутун, майгы-сигили оонньуутун ситэри-хотору кыайа-хото тутан оонньообут Тома Омукчанова, Айхаана Николаева харахха быраҕыллардыы чаҕылхайдар. Бухатыырдары оонньообут Сахаян Давыдов, Антон Осипов, Сахамин Николаев, Айсен Шишигин, Иванир Афанасьев  эр дьоммутунан, уолаттарбытынан киэн туттууну үөскэттилэр.

Өрөсүссүөр Дария Яковлева көмөлөһөөччүлэринээн Марианна Хобусаровалыын, Кондратий Герасимовтыын улахан киһи уонна оҕо уйулҕатын, тылы-өһү ылынар таһымнарын билэр буоланнар, ханна күүһүрдэн, эбэтэр иһийэн биэрэри таба тайаммыттар, имигэс хамсаныы, уот-күөс көмөтүн киллэрэн биэрэри бэркэ сатаабыттар. Ханнык баҕарар айымньы үрдүк сыанаҕа тахсыыта худуоһунньук үлэтиттэн улахан тутулуктаах, ол да иһин кинилэр өрөсүссүөрү кытта биир таһымҥа тураллар, тэҥҥэ сыаналаналлар.

Манна Майя Васильевна Саввина билиитэ-көрүүтэ, сатабыла, кыһамньыта, эппиэтинэһэ бэрт дьэҥкэтик көстүбүт. Хамаандатыгар дириэктэри хаһаайыстыбаннай чааска солбуйааччы Василий Софроновтан саҕалаан,  Никифор Афанасьев, звукооператор Юрий Иванов,  Сардана Васильева, Марфа Баянаева үлэлэстилэр.

Кинилэр урукку өттүгэр билбэтэх-көрбөтөх, сурах хоту эрэ истэр эйгэлэригэр киирэн бутафорияны, реквизиттары, декорацияны оҥордулар. Олоҥхо түһүмэхтэринэн сыанаҕа быһыы-майгы уларыйдаҕын аайы эмиэ тэҥҥэ үөһээ-аллараа дойду, таас хайа, тайҕа, куйаар уо.д.а. уларыйа тураллар.

Гастролга сылдьар айар бөлөх туспа эйгэлээх, ураты тыыннаах, киһиттэн хомуллуулаах буолууну, эппиэтинэһи ирдиир. Оҕолор даҕаны, кэлэктиип даҕаны түмсүүлээхтэрин көрдөрдүлэр.  Сыана кэннигэр туран баттахтарын өрөн, бүрүчүөскэлэрин оҥорон,  таҥастарын өтүүктээн биэриигэ  Галина Ивановна Николаева күүс-көмө, тирэх буолла.

Оруолу, уобараһы арыйыыга таҥастан-саптан ураты сирэйиҥ-хараҕыҥ оҥоһуутун оруола сүрдээх улахан, манна Анна Михайловна Адамова сөптөөх грими оҥорон биэрдэ. Ити курдук таҥаһы-сабы тигиигэ, сөптөөх киэргэтиини, тыаһы-ууһу оҥорууга, малы-салы бэлэмнииргэ, тыыннаах доҕуһуолга, уотунан-күөһүнэн ситэрэн-хоторон биэриигэ барытыгар күүскэ үлэлэспит буоланнар, айымньы сыанаҕа дьоһуннук көһүннэ.

“Сааскылаана” оҕо образцовай үҥкүү ансаамбыла олоҥхону ылыныыга, кэрэ эйгэтин көрүүгэ сөптөөх үҥкүүлэри туруорбут. Ити курдук үтүөкэн түгэннэри бэлэхтээбит кэлэктиипкэ махтанан тураммын Майя Васильевнаны кытта кэпсэттим:

«Бастатан туран ыалдьытымсах Валентин Азотович Чепалов дириэктэрдээх Хатастааҕы “Тускул” култуура киинин үлэһиттэригэр итиитик-истиҥник көрсүбүккүтүгэр махтанабыт.  Валентин Азотович чахчы үлэтигэр бэриниилээҕэ, үлэһиттэрин биир сомоҕо  гына тута сылдьара чопчу көстөр. Саха дьонун сиэринэн сып-сылаас алаадьынан күндүлээннэр, хайдах эрэ манна биһигини күүппүттэр диэн сырдык санаа киирдэ. Уоту онорууга, звукооператор үлэтигэр аппаратураҕытын туран биэрбиккитигэр махтанабыт. Биллэн турар, бу бырайыак олоххо киириитигэр ааптар Алена Константиновна Босиковаҕа, үрдүкү салалтабытыгар СӨ Култууратын министиэристибэтигэр, Геокултуурунай сайдыы институтугар, чуолаан Саргылаана Саввична Адамова-Алтан Кыыска чопчу туһуламмыт көмөлөрүгэр махталбыт улахан. Оптуобуһунан барарга-кэлэргэ көмөлөспүт улууспут салалтатыгар, төрөппүттэрбитигэр, хоннорбут аймах-билэ дьоммутугар барыларыгар махтанабыт. Оҕо төһөнөн айанныыр, кэлэр-барар, киирэр-тахсар соччонон сайдар-үүнэр, көрүүтэ кэҥиир, билиитэ дириҥиир”, — диэн эттэ кини.

Түмүкпэр төрөөбүт төрүт тылбыт төлкөтүн түөрэҕэ төкүнүйбэтин туһугар туруулаһан туран үлэлии сылдьар Үөһээ-Бүлүүтээҕи оҕо ускуустубатын оскуолата аны даҕаны айар үлэтэ ситиһиилэннин диэн алгыс тылбытын тиэрдэбит.

Хаартыска: Наталья Руфова, Хатас