Түһүлгэ

Кыыс Амма кытылыгар турар, быйыл тэриллибитэ 100 сылын туолар Чычымах бөһүөлэгэ киһи дууһатыгар, ис туругар, иэйиитигэр сабыдыаллыыр ураты тыыннаах түөлбэ буолар. Ол иһин да манна Өксөкүлээх Өлөксөй саха литературатын бастакы айымньытынан ааттаммыт “Байанай алгыһа” поэматын айдаҕа. Оттон “Ньургун Боотур” олоҥхону Көстөкүүн Оруоһун баай, сайын манна от кэмигэр отордоон олорон, аан бастаан толорбутун бэлиэтииллэр. Оннооҕор бу эҥээр буолбут кыһыл-үрүҥ гражданскай сэриини С.Р.Кулачиков-Эллэй хомоҕойдук хоһуйан кэбиспит: “туман буолбут хонуктар тумулларын кэтэҕэр кыһыл буурҕа аттаахтар ньиргиэрдэрэ иһиллэр” диэн. Амма Аччыгыйа бу Аллараа Амма нэһилиэгин дьонун олоҕун көрөн-истэн, кинилэри прототип оҥостон, саха норуотун олоҕун энциклопедиятынан билиниллибит “Сааскы кэм” романын суруйдаҕа эбээт.

Ити курдук, уус-уран тыл уйата буолбут сиргэ аны туризм салаата сайдан эрэр. Ол курдук, Өксөкүлээх Өлөксөй Уучай алааһа Чычымахтан отучча килэмиэтир тэйиччи сиргэ баар. Суруйааччы сиэнэ Людмила Реасовна Кулаковская онно бүтэһигин кэлэ сылдьан, баһылык Степан Соровка кэриэһин курдук эппит эбит: “Амма өрүс кытылыгар Өксөкүлээх айымньыларынан улахан оҥоһуктар бааллара эбитэ буоллар...”—диэн.

Ол баҕа санаата туолан эрэр. Саха сиригэр туризм сайдыытыгар сүҥкэн кылааттаах Баһылай Атласов, Амма өрүс биэрэгэр турар Унньуулалаах диэн сиргэ 21 гектары 15 сылга арендаҕа ылан, “Өксөкүлээх түһүлгэтэ” диэн туркомплексы тэрийэн эрэр. Талаҕынан дэлби үүнэн хаалбыт кытылы ыраастаан, үүнээйитин силиһиттэн түөрэн, муора киэнин курдук маҥан кумаҕын таһааран, соҕуруу дойдулартан итэҕэһэ суох пляж баар буолла.

Билигин Дьаамҥа сөтүөлүү кэлбиттэр бары онно дуоһуйа сынньанан ааһаллар, дулҕаттан оҥоһуктарын, талаҕы араастаан быһан быһыылаабытын көрөн кэрэхсииллэр.

 Нэһилиэк 100 сылынан, итиэннэ Өксөкүлээх Өлөксөй эһиил төрөөбүтэ 145 сылыгар бэлэмнэнэн, бу Дьаам кытылыгар мас уустарын өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэрин тэрийэн ыыттылар. Уран тарбахтаахтар үс күн устата А.Е.Кулаковскай айымньыларын дьоруойдарын мастан кыһан оҥордулар.  Ытык Күөл олохтооҕо Василий Назаров "Борохуот аал" үлэтинэн бастаата уонна Таатта улууһун баһылыга Михаил Соров туруорбут убаһатынан наҕараадаланна.

Бу оҥоһуктар эмиэ  Өксөкүлээх түһүлгэтин  ситэрэн, кэрэхсэбиллээх экспонат буолан, манна үйэ-саас туран хаалбыттара үөрдэр.

Оттон саамай улахан үлэни кэргэннии Луиза Саввична уонна Вячеслав Иванович Кулачиковтар оҥоро сылдьаллар.

Кинилэр былырыын СӨ Суруналыыстарын сойууһун аатыттан РФ Бэрэсидьиэнин граныгар кыттан, “Сохранение исторической памяти” диэн хайысхаҕа "Увековечивание памяти основоположника якутской литературы А.Е.Кулаковского-Ексекюляха через создание культурного пространства “11 литературных героев А.Е.Кулаковского" диэн бырайыактара кыайыылаах тахсан, 2 400 000 солкуобайы ылбыттар.

Ол харчынан 11 арт-эбийиэги пенобетонтан оҥордулар: “Кырасыабай кыыс”, “Өрүс бэлэхтэрэ”, “Кэччэгэй баай”, “Байанай алгыһа”, “Ойуун түүлэ”, “Сайын кэлиитэ” о.д.а.

         --Атырдьах ыйын 15 күнүгэр бу култуурунай эйгэбит үөрүүлээх аһыллыыта буолар.  Түөрт миэтэрэ үрдүктээх, Аал Луук Мас быһыылаах, үрдүгэр өксөкү кыыллаах ааркабытын бүтэрдибит.

Былырыын бастаан суоттаабыппытынан, 3 мөлүйүөннээх бырайыак  курдук буолбута. Онуоха сорох тиийбэт үбүн буларга биһиги дьиэ кэргэммит, олохтоох дьаһалта, “Дороги Саха” тэрилтэ, “Сириус” рекламнай хампаанньа көмөлөспүтэ. Хара маҥнайгыттан идиэйэбитин өйөөбүт партнердарбыт: Василий Атласов бу арендаласпыт сириттэн сквербитигэр анаан саамай көстүүлээх миэстэтин быһан биэрбитэ, Н.Ф.Протопопова салайар Бүлүүтээҕи "Кадастр Строй Проект" тэрилтэ сметабытын буор-босхо оҥорбута уонна фермер, поэт, урбаанньыт Данил Афанасьев духуобунай лиидэрбит, сүбэһиппит, көҕүлээччибит, ыйан-кэрдэн биэрээччибит буолар. Итиэннэ биһиги СӨ Суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Г.А.Бочкареваҕа махталбыт сүҥкэн. Кини НКО тэрилтэтин аатыттан кыттан, дойдубутугар бу бэртээхэй бэлэхпитин утары уунаары сылдьабыт,  -- диир Луиза Саввична Протопопова.  

Кулачиковтар СӨ Суруналыыстарын сойууһун кытта грант сорох үбүгэр эдэр суруналыыстарга айар куонкуруһу ыыппыттар, Өксөкүлээх Өлөксөй "Сайын кэлиитэ" поэматын кинигэ гынан бэлэмнэтэн, икки тылынан таһаартарбыттар.

    Луиза Саввична бу  Чычымах сиригэр кийиит киһи. Ол эрээри, үөһэ эппитим курдук, маннык кэрэ айылҕалаах сиргэ айар айылгыта арыллан, сааһырдыбыт диэн самныбакка, бачча улахан бырайыагы олоххо киллэрэргэ туруулаһа-сыралаһа аҕай сылдьар.

   -- Туох барыта уйалаах, дьиэлээх буолар аналлаах. Култуурунай эйгэбит аҥаардас скульптураларынан эрэ ситэтэ суох курдуга. Ол иһин аны балаҕан туттубут. Өксөкүлээх бу Уучайыгар олорон айбыт поэматынан "Байанай алгыһа" диэн ааттаатыбыт. Сыала-соруга диэн, манна өрөспүүбүлүкэ булчуттара түмсэн, санаа, уопут атастаһар, көрсөн сүбэлэһэр, тэрээһиннэрин ыытар буолуохтара.

Бу балаҕан грант харчытынан тутуллубата, норуот күүһүнэн дьэндэйдэ. Саатар, бу сайын мас, буруус, матырыйаал сыаната олус ыараата. Онуоха биһиэхэ көмөлөстүлэр: өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр уопсастыбанньык, меценат, "Японец" автокиин хаһаайына Алексеев Афанасий Павлович, "Мясной двор" тэрилтэ салайааччыта Петров Спартак Иванович, Харбалаахтааҕы чоҕу хостуур "Төлөн" карьер дириэктэрэ Рахлеев Прокопий Дмитриевич, РФ үтүөлээх фермерэ, Н.О.Кривошапкин аатынан меценат бэлиэлээх урбаанньыт Афанасьев Данил Егорович, Ытык Күөллээҕи “Уйгу” атыы-эргиэн киинин хаһаайыттара Ванда Владимировна уонна Виталий Михайлович Никифоровтар, ыраах айан суоппардарын “Таатта дальнобой” түмсүүтэ (бэрэссэдээтэл Никифор Леонтьевич Кутугутов), "Сириус" рекламаны оҥорор хампаанньа (сал. Сергей Иванович Софронов). Таатта улууһун дьаһалтата балаҕаны туппут дьоҥҥо хамнастарын уйунуох буолла. Онон Өксөкүлээх Өлөксөй аатын үйэтиигэ кыттыспыт бар дьоммутугар, спонсордарбытыгар ис сүрэхпиттэн махтанабын!

Бырайыакпыт түмүктэннэҕинэ да, тохтоон хаалар санаабыт суох, эбии арт-эбийиэктэри оҥорон иһиэхпит. Инфраструктуратын аны тупсарыыга үлэлэһэр былааннаахпыт

   Туһалааҕы тутарга туруулаһар, үйэлээҕи үөдүтэргэ үлүмнэһэн үлэлиир Луиза Саввична кэпсээнин истэ олорон, өссө төгүл итэҕэйэҕин – бу кэрэ айылҕалаах, дьоһун дьонноох Аллараа Амма сирэ, чахчы, айарга-тутарга көҕүлүүр, күөртүүр күүстээх эбит диэн. Ол иһин да, Мэҥэ Хаҥалас эр бэрдэ Баһылай Атласов бу үтүө дойдуну булан, туох баар мунньуммут уопутугар олоҕуран, Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын көрсө, норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах комплексын бүтэрээри түбүгүрэр. Оттон бу түһүлгэттэн салгыы бардахха, Данил Афанасьев хас күн аайы саҥа күнү уруйдаан, хоһоонунан олох дьолун хоһуйа-хоһуйа, турбазатыгар саҥа идиэйэлэрин олоххо киллэрэргэ кыһаллар. Ол кэмҥэ Луиза Саввична уонна Вячеслав Иванович Кулачиковтар култуурунай эйгэлэрин кэҥэтэргэ, сиэрин ситэрэргэ өйдөрүн-санааларын ууран туран үлэлэһэллэр.

Маннык өрө көтөҕүллүүлээх настарыанньалаах, ааспыт историяларын үйэтитэр баҕалаах, нэһилиэги тупсарар соруктаах, “100 сылга – 100 үтүө дьыала” диэн тосхолунан үтүмэн үлэни торумнуур кырдьаҕас Чычымах нэһилиэгэ үбүлүөйүн чэрчитинэн араас тэрээһиннэри ыытан, абыраллаах аахсыйалары тэрийэн, ирдэбил үлэлэринэн үйэтитэн, тупсаҕай тутууларынан киэргэтэн, бэркэ бэлиэтээн эрэрин өрөспүүбүлкэ олохтоохторо тэлэбиидэнньэнэн көрөн, сонуннартан ааҕан, араадьыйаны истэн хайгыыллар, үөрүүлэрин үллэстэллэр.