Быйыл, 2024 сыл тохсунньу 27 күнүгэр, Ленинград Дьоруой-куорат блокадаттан толору босхоломмута 80 сылын бэлиэтээтибит.
«Фюрер принял решение стереть город Петербург с лица земли. После разгрома советской армии существование этого города не будет иметь никакого смысла… Предлагается плотно блокировать город и сровнять его с землей с помощью артиллерии всех калибров и непрерывных бомбардировок с воздуха. Если в результате создавшейся в городе обстановки последуют заявления о сдаче города, они должны быть отклонены».
Ленинград блокадата
Ленинград диэн тылы иhиттиҥ да, бу Аҕа дойду Улуу сэриитин биир хараастыылаах түгэнэ буолара киhи тѳбѳтүгэр охсулла түhэр. Ол курдук, күн бүгүҥҥэ дылы умнуллубакка дьон ѳйүгэр - санаатыгар кѳрдүгэн буола сылдьар…
Сэрии кыргыhыытыгар сыhыана суох тѳhѳлѳѳх киhи хоргуйан, тоҥон ѳлбүтэ буолуой?! Ол билиҥҥэ дылы кыайан чуолкайданар кыаҕа суох. Сэрии бүппүтэ 80-ча сыл буолла да, мѳккүѳр бүтэ илик. Хайдах чуолкайдыаххыный? Ѳлѳѳччүлэр истэригэр Ленинград эрэ олохтоохторо бааллар үhү дуо?
Ленинградка бэйэтигэр 1941 сыл саҥатыгар 3 мѳлүйүѳн кэриҥэ киhи олороро диэн этэллэр. Блокада түмүгэр ѳлбүттэри сорохтор 1,5 мѳлүйүѳн киhи этэ дииллэр, сорохтор 1 мѳлүйүѳн курдук буолуохтаах диэн түмүк таhаараллар. Онтон да араас сыыппара элбэх. Ити курдук Ленинград блокадатыгар ѳлбүттэри ааҕа сатааччылар ѳссѳ тѳhѳ ѳр кэмҥэ дьарыгыраллара биллибэт, туох-туох түмүк тахсарын этэр уустук. Арааhа, хаhан эрэ бу түбэлтэҕэ ким да наадыйбат кэмэ кэллэҕинэ, санаа кѳрдүгэнэ бэйэтэ уостан хааллаҕына, ѳлбүт дьон ахсаанын билэ да сатыыр кыhалҕа суох буолара дуу. Холобурун аҕаллахха, 5-6 тыhыынча сыл анараа ѳртүгэр аан дойдуну уу сабардаан тимирбитигэр (Нуой улахан оҥочо оҥостон ууттан быыhанарыгар), тѳhѳ киhи ѳлбүтэ буолуой диэн билигин ким эмит ааҕа сатыыр дуо? Син биир хаhан эрэ Ленинград блокадатыгар наадыйбат кэм кэлиэ турдаҕа.
Ленинград курдук улахан куорат дурда - хахха, кѳмүскэл буолуо дии санаабыт, эрэммит, сэрии дьалхааныттан куоппут Прибалтика олохтоохторо, онтон да атын куораттар, аата ахсаана биллибэт дэриэбинэлэр олохтоохторо куотан кэллэхтэрэ. Ону таhынан, сэрии саҕаланыан иннинэ ол-бу үлэ, үѳрэх, олох атын да араас наадатыгар кэлбит, күүлэйдии да буоллун, дьону ким манаан туран ааҕа турбут үhү. Аны, ити курдук Ленинградка түмсэн хаалбыт дьонтон тѳhѳлѳрѳ блокада буолуон иннинэ мүлчү кѳтѳн тахсыбыттарын ким билэрий? Таҥараны итэҕэйээччилэр: «Таҥара баар, барыны барытын кѳрѳн турар», — дииллэр. Онон буоллаҕына, арай кини эрэ билэн эрдэҕэ. Мин бэйэм ис санаабар, кээмэй 1,5 эрэ мѳлүйүѳн буолбатах буолуохтаах диэхпин баҕарабын. Тоҕо инньэ дии саныыбыный?
Куорат блокадатын күнүн ааҕарга эмиэ бутуур элбэх. Сорохтор «блокада 1941 сыл балаҕан ыйын 8 күнүттэн саҕаламмыта» дииллэр. Атыттар «балаҕан ыйын 12 күнэ этэ» дэhэллэр. Ол быыhыгар, куораттан мүлчү куотан тахсар кэм атырдьах ыйын 27 күнүттэн тохтообутун бэлиэтииллэр, блокаданы ити кэмтэн ааҕыахха эмиэ сѳп курдук. Онон буоллаҕына, блокада саҕаланыытын, сырыы харгыстанан, вокзалларга тыhыынчанан дьон хаайтарбыттарыттан ааҕар ордук оруннаах курдук. Түмүгэр блокадабыт уhунун тѳhѳ да 872 суукка диэн арыт эттэллэр да, сэрэхэдийэн 900 - чэ күн этэ дэhэрбит ордук курдук. Блокада кэмигэр бородуукта атыыта - эргиэнэ мэнэйдэhиигэ эрэ кубулуйбут. Оттон аhылык бэриллэр талонун куорат эрэ олохтоохторугар түҥэппиттэрэ чуолкай. Ол аата ѳлүү – сүтүү ол куоракка түмсэн хаалбыт кэлии дьоннортон саҕаланнаҕа. Ѳлѳн хаалбыт таhыттан кэлбит дьону билэр аймахтара дуу, атастара дуу харайан муҥнаннахтара. Ким ону чуолкайдык билиэҕэй, суох буоллаҕа дии.
Ырытан кѳрдѳххѳ, дьыала ис туруга итинник. Онон чуолкайдаhа сатаабакка эрэ, үрдүттэн Ленинградка мѳлүйүѳнүнэн дьон ѳлүүтэ тахсыбыта диир ордук буолуо.
Сэрии саҕаланыыта соhуччу буолан, ньиэмэстэр бэрт хотуулаахтык, кимиилээхтик. Ленинград диэки кѳҥү анньан киирбиттэрэ. Сэрииhит да ахсаанынан, сэбилэнии да ѳртүнэн ньиэмэстэр уонна кинилэр кыттыгастара Кыhыл Аармыйа сэрииhиттэрин лаппа баhыйаллар этэ. Фон Лееб биир мѳлүйүѳн кэриҥэ сэрииhиттээх хотугу бѳлѳҕү салайбыта. Кыhыл Аармыйа Ленинград туhаайыытыгар баара – суоҕа мѳлүйүѳн аҥаара эрэ сэрииhиттээх кинилэри утарсыбыта.
Биhиги курдук элбэх ахсааннаах сэрииhиттээх, элбэх сѳмѳлүѳттээх, тааҥкалаах, атын да сэриигэ туттуллар күүстээх сэбилэниилээх аармыйалаах ким да суох, онон кэлтэччи кимэн киириэхпит, дойдубутугар ѳстѳѳҕү киллэрбэккэ сууhарыахпыт диэн ѳй - санаа сэрии саҕаланыан иннинэ Кыhыл Аармыйаҕа баhылаабыта. Онтубут дьиҥнээхтии соhуччу сэрии саҕаламмытыгар, чугуйар кыhалҕа тирээбитигэр, салалта да, олохтоохтор да ѳртүлэриттэн анаан бэлэмнэммэтэхпит эмиэ элбэх охсууну аҕалбыта. Итиннэ дойду арҕаа диэки уонна Прибалтика диэки олорор норуоттара, сэбиэскэй былааhы соччо сэргээбэккэ олорооччулара үгүс этилэр, ол охсуута да эбилиннэҕэ. Кинилэртэн таҥыллыбыт Кыhыл Аармыйа сэриитин чаастара сэриилэhэр кѳхтѳрѳ суоҕа. Бүтүн сэрии чаастарынан кытта таҥнаран, ньиэмэстэри ѳйѳѳбүт түбэлтэлэрэ бааллара. Сэриилэспэккэ эрээри куотуу эмиэ үгүс этэ.
Атырдьах ыйын саҥатыгар Старай Руссаны ньиэмэстэр ылбыттара, Новгород да уhаабатаҕа — атырдьах ыйын бүтэhигэр ньиэмэс айбардаабыта. Ньиэмэстэр салгыы Ленинград диэки тоҕо анньан киирбиттэрэ, Ладога күѳл биэрэгэр тахсыбыттара. Кыhыл Аармыйа чаастара бэл Шлиссельбург курдук куоракка тохтоон, сэриилэспэккэ эрээри, Нева ѳрүс хаххатыгар куотан биэрбиттэрэ. Балаҕан ыйын 8 күнүттэн Ленинград блокадата саҕаламмыта. Ѳссѳ аны биир түhүмэх уонна ньиэмэстэр Ленинграды ылар кыахтаммыттара.
Сэриилэhии уопсай соругар ньиэмэстэргэ Ленинграды урусхаллааhыны таhынан ѳссѳ иккис сорук баар этэ. Ньиэмэстэр Москваны Мурманскайы кытта сибээстиир суос - соҕотох тимир суолу Старай Русса туhаайыытынан быhаары суоhаабыттара. Балаhыанньа сытыырхайбыта. Кыhыл Аармыйа салалтата харыыта суох чугуйууну тохтотоору, туруору дьаhаллары ылаттаабыта. Новгородтан хоту Волховскай фронт, Старай Русса туhаайыытыгар хотугулуу - арҕааҥҥы фронт тэриллибиттэрэ. Москва туhаайыытыгар Кыhыл Аармыйа сэриилэрэ кыргыллан, балаhыанньа тѳhѳ да кытааттар, хоту туhаайыыга улахан кѳмѳнү ыыппыттара. Сталинтан муҥура суох былааhы кѳҥүллэппит Лев Мехлис дьаhалынан аармыйа командующайыгар тиийэ дуоhунастаах генераллары туох да суута - сокуона суох строй иннигэр таhааран ытаттаабыттара. Улахан туhата да суох буоллар, суhал утары кимэн киириилэри тэрийбиттэрэ. Ленинграды фронт ис эрэ ѳртүттэн буолбакка, фронт тас ѳртүттэн кѳмүскээhин күүскэ саҕаламмыта. Ленинграды блокадаттан босхолоору, Волховскай фроҥҥа элбэх сүтүк тахсыбыта. 2-с ударнай аармыйа Ленинград фронт тас ѳртүттэн кѳмүскэлин биир толуга буолбута.
Кэнники Москва анныгар кимэн киириини мѳлтѳтѳн да туран (Москва анныттан 1-кы ударнай армия, 1-кы, 2-с гвардейскай стрелковай корпустар), Мурманскайга барар тимир суолун кѳмүскүүр уонна Старай Руссаны босхолоон, ньиэмэстэр хотугу бѳлѳхтѳрүн 18-с, 16-с аармыйаларын Псков аннынан быhа анньан тѳгүрүйэн, урусхаллыыр сыаллаах сэриилэhиилэрэ саҕаламмыттара. Бу сэриилэhиилэр барыта Ленинграды босхолуур сыаллаах этилэр.
Тѳгүрүктээhин иhигэр балаhыанньа хайдах этэй?
Адмираллар Головко Арсений Григорьевич уонна Трибуц Владимир Филиппович салалталарынан Хотугу уонна Балтийскай флоттар, Мурманскай куорат сэрии саҕаланыытын уолусхана суох, дьоhуннук кѳрсүбүттэрэ. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр дойду иhин туруулаhыы сүрүн холобурдарынан буолбуттара. Кронштадт уонна Балтийскай флот улахан калибрдаах пушкалара Ленинград сүрүн хаххата этилэр. Сиринэн сэриилэhэр чаастарга флот матростара сүрүн резервэ буолбуттара. Оттон Ленинград олохтоохторо бѳҕѳргѳтүнүү, суол - иис тутарга туруммуттара. Ополчениелары тэрийэллэрин таhынан сэриилэhэр чаастарга сэриигэ туттуллар тэриллэринэн тиhигин быспакка хааччыйбыттара.
Заводтар бары буомба, снаряд быыhыгар тохтообокко үлэлээн тиҥийэ-таҥыйа турбуттара. Сэрии былаhын тухары аччыктаан, тоҥон-хатан, ѳлѳн-сүтэн тѳhѳ да быстардаллар, куорат иhигэр эпидемия тахсыбатаҕа. Ленинград кѳмүскэлигэр Ораниенбаум плацдармата улахан оруолу ылара. «Невскэй пятачок» тѳhѳ да кыра буоллар, куорат блокадаттан босхолоноругар куорат олохтоохторугар сүрүн эрэллэрэ этэ. Блокада кэмигэр Ораниенбаум Ленинград икки ардыгар — сырыыны хааччыйар «Малая дорога жизни», Ладога күѳл нѳҥүѳ — «Дорога жизни», Ладога күѳл эҥэринэн — 18 эрэ күн устатыгар тутуллубут тимир суола «Коридор бессмертия», эбэтэр «Дорога Победы» хас биирдии ленинградец сүрэҕэр иҥмиттэрэ. Маннык эпизодтар баар буоланнар, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатын курдук, Ленинград ѳйѳбүллэнэн, блокаданы тыыннаах тулуйбута.
Ленинград блокадатын эпопеятын умнуллубат ѳйдѳбүллэрэ
Казах суруйааччыта Джамбул Джабаев бэйэтин хоhоонугар:
«Ленинградцы, дети мои,
Ленинградцы, гордость моя !» — диэн Ленинград куорат олохтоохторо бары ыараханы эрэллээхтик тулуйбуттарын, дойду барыта кинилэринэн киэн туттарын, кинилэргэ кѳмѳ оҥорорун суруйар.
Ленинград былыр - былыргыттан ѳстѳѳҕү кумалыырын, онон билигин да кыайыаҕа диэн эрэлин сүтэрбэтин этэр:
«Многоглавый жадный удав
Сдохнет он у ваших застав…».
Ленинград оборуонатыгар уонна босхолооhунугар Саха Сирин дьоно эмиэ баар этилэр, бу сиргэ элбэх эдэркээн дьоммут кѳмүс уҥуохтарын хаалларбыттара. Холобура, Дубровка музейыгар 202 саха дьоно «Невскэй пятачок» кѳмүскэлигэр охтубуттарын суруйа сылдьаллар, ѳссѳ элбэхтэрэ буолуо диэн быhаараллар. Барыта Ленинград кѳмүскэлигэр, блокадаламмыт ис да, тас да фроннарыгар тѳhѳ биhиги биир дойдулаахтарбыт сэриилэспиттэрин, олохторун да толук уурбуттарын аахпыт суоҕа буолуо.
Ленинград кѳмүскэлигэр сылдьыбыт саха буойуна
Манна кыратык биир киhи туhунан ахтан ааhыахпын баҕарабын. Бу киhи туhунан Маар олохтоохторуттан да билэр биир эмэ киhи баара буолуо. Хас да бойобуой уордьанынан, мэтээлинэн бэлиэтэммит, Ленинград кѳмүскэлигэр сылдьыбыт Васильев Николай Иванович – Сѳкѳтѳк эдэр сааhыгар Бодойбоҕо баран үлэлии сылдьан, Бордоҥ ньургун уолун Спиридон Скобелевы кытта билсиhэн, кинини кытта тэҥҥэ сылдьан, гражданскай сэриигэ Амур ѳрүс эҥэринэн сэриилэспитэ. Бэйэтэ кыра лахачах, кэтит сарыннаах, бука эдэр эрдэҕинэ лаппа кыанар буолан, Скобелев курдук эр бэрдин кытта тэҥнэhэн сырыттаҕа.
Саҥата - иҥэтэ суох буолан, баара - суоҕа биллибэт киhи этэ. Кинилиин Маар электростанциятыгар бииргэ үлэлээн сылдьыбыт буолан эрэ билэбин. Хайдах сэриилэспитин кимиэхэ да кэпсээн ыhа-тоҕо сылдьыбатаҕа. Бииргэ үлэлии сылдьар ааттаах буоламмын, арай сэрииттэн хараҕар бааhырыылаах кэлбитин истэрим. «Контузиялаах, онон кини баарыгар мэнээк тыллаhымаҥ» дииллэрин иhин сэрэхэдийэр этибит. Кими да кытта улаханнык бодоруспутун ѳйдѳѳбѳппүн.
Кэлин сэрииhиттэр тустарынан ахтыыларга кини туhунан суруллубутун ааҕан баран сѳхпүппүн ѳйдүүбүн. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр, Амурга катер рулевойа буола сылдьан, ынырыллан Москва, Сталинград анныгар, онтон Ленинград кѳмүскэлигэр сэриилэспит, онно бааhырбыт эбит. Сэрии кэнниттэн хайа түбэҕэ сылдьыбытын, тугунан дьарыгырбытын билбэтим. Кырдьар сааhыгар дойдутугар Маарга кэлэн, кыратык үлэлии түhэн баран, мин үѳрэххэ сылдьар кэммэр анараа дойдуга аттаммыт этэ. Бука, олоххо хайдах олорбутун курдук дьылыччы, туох да чиэhэ-бочуота, бэлиэтэ суох харайыллыбыт буолуохтаах. Кѳмѳѳhүҥҥэ туох эрэ дирбиэн-дарбаан баара буоллар, олохтоох киhи сиэринэн, син истиэм этэ дии саныыбын. Ол иhин Николай Иванович туhунан дьон биллин диэн ахтан ааhар эбээhинэhим дии санаан суруйдум.
Санкт - Петербург 1944 сыл тохсунньу 27 күнүгэр Дьоруой - куорат Ленинград блокадаттан босхоломмут үѳрүүтүн 80 сылын бэлиэтээри олорор. Бу үѳрүүнү дойду барыта уруйдуу кѳрсѳр, оннук да буолуохтаах.
Ксенофонт ВАСИЛЬЕВ,
Ньурба улууhун Маар с. олохтооҕо
Информация о материале
Раиса Никифорова бэлэмнээтэ
Раиса Никифорова бэлэмнээтэ
29.01.24 09:02
Быйыл, 2024 сыл тохсунньу 27 күнүгэр, Ленинград Дьоруой-куорат блокадаттан толору босхоломмута 80 сылын бэлиэтээтибит.
«Фюрер принял решение стереть город Петербург с лица земли. После разгрома советской армии существование этого города не будет иметь никакого смысла… Предлагается плотно блокировать город и сровнять его с землей с помощью артиллерии всех калибров и непрерывных бомбардировок с воздуха. Если в результате создавшейся в городе обстановки последуют заявления о сдаче города, они должны быть отклонены».
Ленинград блокадата
Ленинград диэн тылы иhиттиҥ да, бу Аҕа дойду Улуу сэриитин биир хараастыылаах түгэнэ буолара киhи тѳбѳтүгэр охсулла түhэр. Ол курдук, күн бүгүҥҥэ дылы умнуллубакка дьон ѳйүгэр - санаатыгар кѳрдүгэн буола сылдьар…
Сэрии кыргыhыытыгар сыhыана суох тѳhѳлѳѳх киhи хоргуйан, тоҥон ѳлбүтэ буолуой?! Ол билиҥҥэ дылы кыайан чуолкайданар кыаҕа суох. Сэрии бүппүтэ 80-ча сыл буолла да, мѳккүѳр бүтэ илик. Хайдах чуолкайдыаххыный? Ѳлѳѳччүлэр истэригэр Ленинград эрэ олохтоохторо бааллар үhү дуо?
Ленинградка бэйэтигэр 1941 сыл саҥатыгар 3 мѳлүйүѳн кэриҥэ киhи олороро диэн этэллэр. Блокада түмүгэр ѳлбүттэри сорохтор 1,5 мѳлүйүѳн киhи этэ дииллэр, сорохтор 1 мѳлүйүѳн курдук буолуохтаах диэн түмүк таhаараллар. Онтон да араас сыыппара элбэх. Ити курдук Ленинград блокадатыгар ѳлбүттэри ааҕа сатааччылар ѳссѳ тѳhѳ ѳр кэмҥэ дьарыгыраллара биллибэт, туох-туох түмүк тахсарын этэр уустук. Арааhа, хаhан эрэ бу түбэлтэҕэ ким да наадыйбат кэмэ кэллэҕинэ, санаа кѳрдүгэнэ бэйэтэ уостан хааллаҕына, ѳлбүт дьон ахсаанын билэ да сатыыр кыhалҕа суох буолара дуу. Холобурун аҕаллахха, 5-6 тыhыынча сыл анараа ѳртүгэр аан дойдуну уу сабардаан тимирбитигэр (Нуой улахан оҥочо оҥостон ууттан быыhанарыгар), тѳhѳ киhи ѳлбүтэ буолуой диэн билигин ким эмит ааҕа сатыыр дуо? Син биир хаhан эрэ Ленинград блокадатыгар наадыйбат кэм кэлиэ турдаҕа.
Ленинград курдук улахан куорат дурда - хахха, кѳмүскэл буолуо дии санаабыт, эрэммит, сэрии дьалхааныттан куоппут Прибалтика олохтоохторо, онтон да атын куораттар, аата ахсаана биллибэт дэриэбинэлэр олохтоохторо куотан кэллэхтэрэ. Ону таhынан, сэрии саҕаланыан иннинэ ол-бу үлэ, үѳрэх, олох атын да араас наадатыгар кэлбит, күүлэйдии да буоллун, дьону ким манаан туран ааҕа турбут үhү. Аны, ити курдук Ленинградка түмсэн хаалбыт дьонтон тѳhѳлѳрѳ блокада буолуон иннинэ мүлчү кѳтѳн тахсыбыттарын ким билэрий? Таҥараны итэҕэйээччилэр: «Таҥара баар, барыны барытын кѳрѳн турар», — дииллэр. Онон буоллаҕына, арай кини эрэ билэн эрдэҕэ. Мин бэйэм ис санаабар, кээмэй 1,5 эрэ мѳлүйүѳн буолбатах буолуохтаах диэхпин баҕарабын. Тоҕо инньэ дии саныыбыный?
Куорат блокадатын күнүн ааҕарга эмиэ бутуур элбэх. Сорохтор «блокада 1941 сыл балаҕан ыйын 8 күнүттэн саҕаламмыта» дииллэр. Атыттар «балаҕан ыйын 12 күнэ этэ» дэhэллэр. Ол быыhыгар, куораттан мүлчү куотан тахсар кэм атырдьах ыйын 27 күнүттэн тохтообутун бэлиэтииллэр, блокаданы ити кэмтэн ааҕыахха эмиэ сѳп курдук. Онон буоллаҕына, блокада саҕаланыытын, сырыы харгыстанан, вокзалларга тыhыынчанан дьон хаайтарбыттарыттан ааҕар ордук оруннаах курдук. Түмүгэр блокадабыт уhунун тѳhѳ да 872 суукка диэн арыт эттэллэр да, сэрэхэдийэн 900 - чэ күн этэ дэhэрбит ордук курдук. Блокада кэмигэр бородуукта атыыта - эргиэнэ мэнэйдэhиигэ эрэ кубулуйбут. Оттон аhылык бэриллэр талонун куорат эрэ олохтоохторугар түҥэппиттэрэ чуолкай. Ол аата ѳлүү – сүтүү ол куоракка түмсэн хаалбыт кэлии дьоннортон саҕаланнаҕа. Ѳлѳн хаалбыт таhыттан кэлбит дьону билэр аймахтара дуу, атастара дуу харайан муҥнаннахтара. Ким ону чуолкайдык билиэҕэй, суох буоллаҕа дии.
Ырытан кѳрдѳххѳ, дьыала ис туруга итинник. Онон чуолкайдаhа сатаабакка эрэ, үрдүттэн Ленинградка мѳлүйүѳнүнэн дьон ѳлүүтэ тахсыбыта диир ордук буолуо.
Сэрии саҕаланыыта соhуччу буолан, ньиэмэстэр бэрт хотуулаахтык, кимиилээхтик. Ленинград диэки кѳҥү анньан киирбиттэрэ. Сэрииhит да ахсаанынан, сэбилэнии да ѳртүнэн ньиэмэстэр уонна кинилэр кыттыгастара Кыhыл Аармыйа сэрииhиттэрин лаппа баhыйаллар этэ. Фон Лееб биир мѳлүйүѳн кэриҥэ сэрииhиттээх хотугу бѳлѳҕү салайбыта. Кыhыл Аармыйа Ленинград туhаайыытыгар баара – суоҕа мѳлүйүѳн аҥаара эрэ сэрииhиттээх кинилэри утарсыбыта.
Биhиги курдук элбэх ахсааннаах сэрииhиттээх, элбэх сѳмѳлүѳттээх, тааҥкалаах, атын да сэриигэ туттуллар күүстээх сэбилэниилээх аармыйалаах ким да суох, онон кэлтэччи кимэн киириэхпит, дойдубутугар ѳстѳѳҕү киллэрбэккэ сууhарыахпыт диэн ѳй - санаа сэрии саҕаланыан иннинэ Кыhыл Аармыйаҕа баhылаабыта. Онтубут дьиҥнээхтии соhуччу сэрии саҕаламмытыгар, чугуйар кыhалҕа тирээбитигэр, салалта да, олохтоохтор да ѳртүлэриттэн анаан бэлэмнэммэтэхпит эмиэ элбэх охсууну аҕалбыта. Итиннэ дойду арҕаа диэки уонна Прибалтика диэки олорор норуоттара, сэбиэскэй былааhы соччо сэргээбэккэ олорооччулара үгүс этилэр, ол охсуута да эбилиннэҕэ. Кинилэртэн таҥыллыбыт Кыhыл Аармыйа сэриитин чаастара сэриилэhэр кѳхтѳрѳ суоҕа. Бүтүн сэрии чаастарынан кытта таҥнаран, ньиэмэстэри ѳйѳѳбүт түбэлтэлэрэ бааллара. Сэриилэспэккэ эрээри куотуу эмиэ үгүс этэ.
Атырдьах ыйын саҥатыгар Старай Руссаны ньиэмэстэр ылбыттара, Новгород да уhаабатаҕа — атырдьах ыйын бүтэhигэр ньиэмэс айбардаабыта. Ньиэмэстэр салгыы Ленинград диэки тоҕо анньан киирбиттэрэ, Ладога күѳл биэрэгэр тахсыбыттара. Кыhыл Аармыйа чаастара бэл Шлиссельбург курдук куоракка тохтоон, сэриилэспэккэ эрээри, Нева ѳрүс хаххатыгар куотан биэрбиттэрэ. Балаҕан ыйын 8 күнүттэн Ленинград блокадата саҕаламмыта. Ѳссѳ аны биир түhүмэх уонна ньиэмэстэр Ленинграды ылар кыахтаммыттара.
Сэриилэhии уопсай соругар ньиэмэстэргэ Ленинграды урусхаллааhыны таhынан ѳссѳ иккис сорук баар этэ. Ньиэмэстэр Москваны Мурманскайы кытта сибээстиир суос - соҕотох тимир суолу Старай Русса туhаайыытынан быhаары суоhаабыттара. Балаhыанньа сытыырхайбыта. Кыhыл Аармыйа салалтата харыыта суох чугуйууну тохтотоору, туруору дьаhаллары ылаттаабыта. Новгородтан хоту Волховскай фронт, Старай Русса туhаайыытыгар хотугулуу - арҕааҥҥы фронт тэриллибиттэрэ. Москва туhаайыытыгар Кыhыл Аармыйа сэриилэрэ кыргыллан, балаhыанньа тѳhѳ да кытааттар, хоту туhаайыыга улахан кѳмѳнү ыыппыттара. Сталинтан муҥура суох былааhы кѳҥүллэппит Лев Мехлис дьаhалынан аармыйа командующайыгар тиийэ дуоhунастаах генераллары туох да суута - сокуона суох строй иннигэр таhааран ытаттаабыттара. Улахан туhата да суох буоллар, суhал утары кимэн киириилэри тэрийбиттэрэ. Ленинграды фронт ис эрэ ѳртүттэн буолбакка, фронт тас ѳртүттэн кѳмүскээhин күүскэ саҕаламмыта. Ленинграды блокадаттан босхолоору, Волховскай фроҥҥа элбэх сүтүк тахсыбыта. 2-с ударнай аармыйа Ленинград фронт тас ѳртүттэн кѳмүскэлин биир толуга буолбута.
Кэнники Москва анныгар кимэн киириини мѳлтѳтѳн да туран (Москва анныттан 1-кы ударнай армия, 1-кы, 2-с гвардейскай стрелковай корпустар), Мурманскайга барар тимир суолун кѳмүскүүр уонна Старай Руссаны босхолоон, ньиэмэстэр хотугу бѳлѳхтѳрүн 18-с, 16-с аармыйаларын Псков аннынан быhа анньан тѳгүрүйэн, урусхаллыыр сыаллаах сэриилэhиилэрэ саҕаламмыттара. Бу сэриилэhиилэр барыта Ленинграды босхолуур сыаллаах этилэр.
Тѳгүрүктээhин иhигэр балаhыанньа хайдах этэй?
Адмираллар Головко Арсений Григорьевич уонна Трибуц Владимир Филиппович салалталарынан Хотугу уонна Балтийскай флоттар, Мурманскай куорат сэрии саҕаланыытын уолусхана суох, дьоhуннук кѳрсүбүттэрэ. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр дойду иhин туруулаhыы сүрүн холобурдарынан буолбуттара. Кронштадт уонна Балтийскай флот улахан калибрдаах пушкалара Ленинград сүрүн хаххата этилэр. Сиринэн сэриилэhэр чаастарга флот матростара сүрүн резервэ буолбуттара. Оттон Ленинград олохтоохторо бѳҕѳргѳтүнүү, суол - иис тутарга туруммуттара. Ополчениелары тэрийэллэрин таhынан сэриилэhэр чаастарга сэриигэ туттуллар тэриллэринэн тиhигин быспакка хааччыйбыттара.
Заводтар бары буомба, снаряд быыhыгар тохтообокко үлэлээн тиҥийэ-таҥыйа турбуттара. Сэрии былаhын тухары аччыктаан, тоҥон-хатан, ѳлѳн-сүтэн тѳhѳ да быстардаллар, куорат иhигэр эпидемия тахсыбатаҕа. Ленинград кѳмүскэлигэр Ораниенбаум плацдармата улахан оруолу ылара. «Невскэй пятачок» тѳhѳ да кыра буоллар, куорат блокадаттан босхолоноругар куорат олохтоохторугар сүрүн эрэллэрэ этэ. Блокада кэмигэр Ораниенбаум Ленинград икки ардыгар — сырыыны хааччыйар «Малая дорога жизни», Ладога күѳл нѳҥүѳ — «Дорога жизни», Ладога күѳл эҥэринэн — 18 эрэ күн устатыгар тутуллубут тимир суола «Коридор бессмертия», эбэтэр «Дорога Победы» хас биирдии ленинградец сүрэҕэр иҥмиттэрэ. Маннык эпизодтар баар буоланнар, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатын курдук, Ленинград ѳйѳбүллэнэн, блокаданы тыыннаах тулуйбута.
Ленинград блокадатын эпопеятын умнуллубат ѳйдѳбүллэрэ
Казах суруйааччыта Джамбул Джабаев бэйэтин хоhоонугар:
«Ленинградцы, дети мои,
Ленинградцы, гордость моя !» — диэн Ленинград куорат олохтоохторо бары ыараханы эрэллээхтик тулуйбуттарын, дойду барыта кинилэринэн киэн туттарын, кинилэргэ кѳмѳ оҥорорун суруйар.
Ленинград былыр - былыргыттан ѳстѳѳҕү кумалыырын, онон билигин да кыайыаҕа диэн эрэлин сүтэрбэтин этэр:
«Многоглавый жадный удав
Сдохнет он у ваших застав…».
Ленинград оборуонатыгар уонна босхолооhунугар Саха Сирин дьоно эмиэ баар этилэр, бу сиргэ элбэх эдэркээн дьоммут кѳмүс уҥуохтарын хаалларбыттара. Холобура, Дубровка музейыгар 202 саха дьоно «Невскэй пятачок» кѳмүскэлигэр охтубуттарын суруйа сылдьаллар, ѳссѳ элбэхтэрэ буолуо диэн быhаараллар. Барыта Ленинград кѳмүскэлигэр, блокадаламмыт ис да, тас да фроннарыгар тѳhѳ биhиги биир дойдулаахтарбыт сэриилэспиттэрин, олохторун да толук уурбуттарын аахпыт суоҕа буолуо.
Ленинград кѳмүскэлигэр сылдьыбыт саха буойуна
Манна кыратык биир киhи туhунан ахтан ааhыахпын баҕарабын. Бу киhи туhунан Маар олохтоохторуттан да билэр биир эмэ киhи баара буолуо. Хас да бойобуой уордьанынан, мэтээлинэн бэлиэтэммит, Ленинград кѳмүскэлигэр сылдьыбыт Васильев Николай Иванович – Сѳкѳтѳк эдэр сааhыгар Бодойбоҕо баран үлэлии сылдьан, Бордоҥ ньургун уолун Спиридон Скобелевы кытта билсиhэн, кинини кытта тэҥҥэ сылдьан, гражданскай сэриигэ Амур ѳрүс эҥэринэн сэриилэспитэ. Бэйэтэ кыра лахачах, кэтит сарыннаах, бука эдэр эрдэҕинэ лаппа кыанар буолан, Скобелев курдук эр бэрдин кытта тэҥнэhэн сырыттаҕа.
Саҥата - иҥэтэ суох буолан, баара - суоҕа биллибэт киhи этэ. Кинилиин Маар электростанциятыгар бииргэ үлэлээн сылдьыбыт буолан эрэ билэбин. Хайдах сэриилэспитин кимиэхэ да кэпсээн ыhа-тоҕо сылдьыбатаҕа. Бииргэ үлэлии сылдьар ааттаах буоламмын, арай сэрииттэн хараҕар бааhырыылаах кэлбитин истэрим. «Контузиялаах, онон кини баарыгар мэнээк тыллаhымаҥ» дииллэрин иhин сэрэхэдийэр этибит. Кими да кытта улаханнык бодоруспутун ѳйдѳѳбѳппүн.
Кэлин сэрииhиттэр тустарынан ахтыыларга кини туhунан суруллубутун ааҕан баран сѳхпүппүн ѳйдүүбүн. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр, Амурга катер рулевойа буола сылдьан, ынырыллан Москва, Сталинград анныгар, онтон Ленинград кѳмүскэлигэр сэриилэспит, онно бааhырбыт эбит. Сэрии кэнниттэн хайа түбэҕэ сылдьыбытын, тугунан дьарыгырбытын билбэтим. Кырдьар сааhыгар дойдутугар Маарга кэлэн, кыратык үлэлии түhэн баран, мин үѳрэххэ сылдьар кэммэр анараа дойдуга аттаммыт этэ. Бука, олоххо хайдах олорбутун курдук дьылыччы, туох да чиэhэ-бочуота, бэлиэтэ суох харайыллыбыт буолуохтаах. Кѳмѳѳhүҥҥэ туох эрэ дирбиэн-дарбаан баара буоллар, олохтоох киhи сиэринэн, син истиэм этэ дии саныыбын. Ол иhин Николай Иванович туhунан дьон биллин диэн ахтан ааhар эбээhинэhим дии санаан суруйдум.
Санкт - Петербург 1944 сыл тохсунньу 27 күнүгэр Дьоруой - куорат Ленинград блокадаттан босхоломмут үѳрүүтүн 80 сылын бэлиэтээри олорор. Бу үѳрүүнү дойду барыта уруйдуу кѳрсѳр, оннук да буолуохтаах.
Ксенофонт ВАСИЛЬЕВ,
Ньурба улууhун Маар с. олохтооҕо
Быйыл, 2024 сыл тохсунньу 27 күнүгэр, Ленинград Дьоруой-куорат блокадаттан толору босхоломмута 80 сылын бэлиэтээтибит.
«Фюрер принял решение стереть город Петербург с лица земли. После разгрома советской армии существование этого города не будет иметь никакого смысла… Предлагается плотно блокировать город и сровнять его с землей с помощью артиллерии всех калибров и непрерывных бомбардировок с воздуха. Если в результате создавшейся в городе обстановки последуют заявления о сдаче города, они должны быть отклонены».
Ленинград блокадата
Ленинград диэн тылы иhиттиҥ да, бу Аҕа дойду Улуу сэриитин биир хараастыылаах түгэнэ буолара киhи тѳбѳтүгэр охсулла түhэр. Ол курдук, күн бүгүҥҥэ дылы умнуллубакка дьон ѳйүгэр - санаатыгар кѳрдүгэн буола сылдьар…
Сэрии кыргыhыытыгар сыhыана суох тѳhѳлѳѳх киhи хоргуйан, тоҥон ѳлбүтэ буолуой?! Ол билиҥҥэ дылы кыайан чуолкайданар кыаҕа суох. Сэрии бүппүтэ 80-ча сыл буолла да, мѳккүѳр бүтэ илик. Хайдах чуолкайдыаххыный? Ѳлѳѳччүлэр истэригэр Ленинград эрэ олохтоохторо бааллар үhү дуо?
Ленинградка бэйэтигэр 1941 сыл саҥатыгар 3 мѳлүйүѳн кэриҥэ киhи олороро диэн этэллэр. Блокада түмүгэр ѳлбүттэри сорохтор 1,5 мѳлүйүѳн киhи этэ дииллэр, сорохтор 1 мѳлүйүѳн курдук буолуохтаах диэн түмүк таhаараллар. Онтон да араас сыыппара элбэх. Ити курдук Ленинград блокадатыгар ѳлбүттэри ааҕа сатааччылар ѳссѳ тѳhѳ ѳр кэмҥэ дьарыгыраллара биллибэт, туох-туох түмүк тахсарын этэр уустук. Арааhа, хаhан эрэ бу түбэлтэҕэ ким да наадыйбат кэмэ кэллэҕинэ, санаа кѳрдүгэнэ бэйэтэ уостан хааллаҕына, ѳлбүт дьон ахсаанын билэ да сатыыр кыhалҕа суох буолара дуу. Холобурун аҕаллахха, 5-6 тыhыынча сыл анараа ѳртүгэр аан дойдуну уу сабардаан тимирбитигэр (Нуой улахан оҥочо оҥостон ууттан быыhанарыгар), тѳhѳ киhи ѳлбүтэ буолуой диэн билигин ким эмит ааҕа сатыыр дуо? Син биир хаhан эрэ Ленинград блокадатыгар наадыйбат кэм кэлиэ турдаҕа.
Ленинград курдук улахан куорат дурда - хахха, кѳмүскэл буолуо дии санаабыт, эрэммит, сэрии дьалхааныттан куоппут Прибалтика олохтоохторо, онтон да атын куораттар, аата ахсаана биллибэт дэриэбинэлэр олохтоохторо куотан кэллэхтэрэ. Ону таhынан, сэрии саҕаланыан иннинэ ол-бу үлэ, үѳрэх, олох атын да араас наадатыгар кэлбит, күүлэйдии да буоллун, дьону ким манаан туран ааҕа турбут үhү. Аны, ити курдук Ленинградка түмсэн хаалбыт дьонтон тѳhѳлѳрѳ блокада буолуон иннинэ мүлчү кѳтѳн тахсыбыттарын ким билэрий? Таҥараны итэҕэйээччилэр: «Таҥара баар, барыны барытын кѳрѳн турар», — дииллэр. Онон буоллаҕына, арай кини эрэ билэн эрдэҕэ. Мин бэйэм ис санаабар, кээмэй 1,5 эрэ мѳлүйүѳн буолбатах буолуохтаах диэхпин баҕарабын. Тоҕо инньэ дии саныыбыный?
Куорат блокадатын күнүн ааҕарга эмиэ бутуур элбэх. Сорохтор «блокада 1941 сыл балаҕан ыйын 8 күнүттэн саҕаламмыта» дииллэр. Атыттар «балаҕан ыйын 12 күнэ этэ» дэhэллэр. Ол быыhыгар, куораттан мүлчү куотан тахсар кэм атырдьах ыйын 27 күнүттэн тохтообутун бэлиэтииллэр, блокаданы ити кэмтэн ааҕыахха эмиэ сѳп курдук. Онон буоллаҕына, блокада саҕаланыытын, сырыы харгыстанан, вокзалларга тыhыынчанан дьон хаайтарбыттарыттан ааҕар ордук оруннаах курдук. Түмүгэр блокадабыт уhунун тѳhѳ да 872 суукка диэн арыт эттэллэр да, сэрэхэдийэн 900 - чэ күн этэ дэhэрбит ордук курдук. Блокада кэмигэр бородуукта атыыта - эргиэнэ мэнэйдэhиигэ эрэ кубулуйбут. Оттон аhылык бэриллэр талонун куорат эрэ олохтоохторугар түҥэппиттэрэ чуолкай. Ол аата ѳлүү – сүтүү ол куоракка түмсэн хаалбыт кэлии дьоннортон саҕаланнаҕа. Ѳлѳн хаалбыт таhыттан кэлбит дьону билэр аймахтара дуу, атастара дуу харайан муҥнаннахтара. Ким ону чуолкайдык билиэҕэй, суох буоллаҕа дии.
Ырытан кѳрдѳххѳ, дьыала ис туруга итинник. Онон чуолкайдаhа сатаабакка эрэ, үрдүттэн Ленинградка мѳлүйүѳнүнэн дьон ѳлүүтэ тахсыбыта диир ордук буолуо.
Сэрии саҕаланыыта соhуччу буолан, ньиэмэстэр бэрт хотуулаахтык, кимиилээхтик. Ленинград диэки кѳҥү анньан киирбиттэрэ. Сэрииhит да ахсаанынан, сэбилэнии да ѳртүнэн ньиэмэстэр уонна кинилэр кыттыгастара Кыhыл Аармыйа сэрииhиттэрин лаппа баhыйаллар этэ. Фон Лееб биир мѳлүйүѳн кэриҥэ сэрииhиттээх хотугу бѳлѳҕү салайбыта. Кыhыл Аармыйа Ленинград туhаайыытыгар баара – суоҕа мѳлүйүѳн аҥаара эрэ сэрииhиттээх кинилэри утарсыбыта.
Биhиги курдук элбэх ахсааннаах сэрииhиттээх, элбэх сѳмѳлүѳттээх, тааҥкалаах, атын да сэриигэ туттуллар күүстээх сэбилэниилээх аармыйалаах ким да суох, онон кэлтэччи кимэн киириэхпит, дойдубутугар ѳстѳѳҕү киллэрбэккэ сууhарыахпыт диэн ѳй - санаа сэрии саҕаланыан иннинэ Кыhыл Аармыйаҕа баhылаабыта. Онтубут дьиҥнээхтии соhуччу сэрии саҕаламмытыгар, чугуйар кыhалҕа тирээбитигэр, салалта да, олохтоохтор да ѳртүлэриттэн анаан бэлэмнэммэтэхпит эмиэ элбэх охсууну аҕалбыта. Итиннэ дойду арҕаа диэки уонна Прибалтика диэки олорор норуоттара, сэбиэскэй былааhы соччо сэргээбэккэ олорооччулара үгүс этилэр, ол охсуута да эбилиннэҕэ. Кинилэртэн таҥыллыбыт Кыhыл Аармыйа сэриитин чаастара сэриилэhэр кѳхтѳрѳ суоҕа. Бүтүн сэрии чаастарынан кытта таҥнаран, ньиэмэстэри ѳйѳѳбүт түбэлтэлэрэ бааллара. Сэриилэспэккэ эрээри куотуу эмиэ үгүс этэ.
Атырдьах ыйын саҥатыгар Старай Руссаны ньиэмэстэр ылбыттара, Новгород да уhаабатаҕа — атырдьах ыйын бүтэhигэр ньиэмэс айбардаабыта. Ньиэмэстэр салгыы Ленинград диэки тоҕо анньан киирбиттэрэ, Ладога күѳл биэрэгэр тахсыбыттара. Кыhыл Аармыйа чаастара бэл Шлиссельбург курдук куоракка тохтоон, сэриилэспэккэ эрээри, Нева ѳрүс хаххатыгар куотан биэрбиттэрэ. Балаҕан ыйын 8 күнүттэн Ленинград блокадата саҕаламмыта. Ѳссѳ аны биир түhүмэх уонна ньиэмэстэр Ленинграды ылар кыахтаммыттара.
Сэриилэhии уопсай соругар ньиэмэстэргэ Ленинграды урусхаллааhыны таhынан ѳссѳ иккис сорук баар этэ. Ньиэмэстэр Москваны Мурманскайы кытта сибээстиир суос - соҕотох тимир суолу Старай Русса туhаайыытынан быhаары суоhаабыттара. Балаhыанньа сытыырхайбыта. Кыhыл Аармыйа салалтата харыыта суох чугуйууну тохтотоору, туруору дьаhаллары ылаттаабыта. Новгородтан хоту Волховскай фронт, Старай Русса туhаайыытыгар хотугулуу - арҕааҥҥы фронт тэриллибиттэрэ. Москва туhаайыытыгар Кыhыл Аармыйа сэриилэрэ кыргыллан, балаhыанньа тѳhѳ да кытааттар, хоту туhаайыыга улахан кѳмѳнү ыыппыттара. Сталинтан муҥура суох былааhы кѳҥүллэппит Лев Мехлис дьаhалынан аармыйа командующайыгар тиийэ дуоhунастаах генераллары туох да суута - сокуона суох строй иннигэр таhааран ытаттаабыттара. Улахан туhата да суох буоллар, суhал утары кимэн киириилэри тэрийбиттэрэ. Ленинграды фронт ис эрэ ѳртүттэн буолбакка, фронт тас ѳртүттэн кѳмүскээhин күүскэ саҕаламмыта. Ленинграды блокадаттан босхолоору, Волховскай фроҥҥа элбэх сүтүк тахсыбыта. 2-с ударнай аармыйа Ленинград фронт тас ѳртүттэн кѳмүскэлин биир толуга буолбута.
Кэнники Москва анныгар кимэн киириини мѳлтѳтѳн да туран (Москва анныттан 1-кы ударнай армия, 1-кы, 2-с гвардейскай стрелковай корпустар), Мурманскайга барар тимир суолун кѳмүскүүр уонна Старай Руссаны босхолоон, ньиэмэстэр хотугу бѳлѳхтѳрүн 18-с, 16-с аармыйаларын Псков аннынан быhа анньан тѳгүрүйэн, урусхаллыыр сыаллаах сэриилэhиилэрэ саҕаламмыттара. Бу сэриилэhиилэр барыта Ленинграды босхолуур сыаллаах этилэр.
Тѳгүрүктээhин иhигэр балаhыанньа хайдах этэй?
Адмираллар Головко Арсений Григорьевич уонна Трибуц Владимир Филиппович салалталарынан Хотугу уонна Балтийскай флоттар, Мурманскай куорат сэрии саҕаланыытын уолусхана суох, дьоhуннук кѳрсүбүттэрэ. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр дойду иhин туруулаhыы сүрүн холобурдарынан буолбуттара. Кронштадт уонна Балтийскай флот улахан калибрдаах пушкалара Ленинград сүрүн хаххата этилэр. Сиринэн сэриилэhэр чаастарга флот матростара сүрүн резервэ буолбуттара. Оттон Ленинград олохтоохторо бѳҕѳргѳтүнүү, суол - иис тутарга туруммуттара. Ополчениелары тэрийэллэрин таhынан сэриилэhэр чаастарга сэриигэ туттуллар тэриллэринэн тиhигин быспакка хааччыйбыттара.
Заводтар бары буомба, снаряд быыhыгар тохтообокко үлэлээн тиҥийэ-таҥыйа турбуттара. Сэрии былаhын тухары аччыктаан, тоҥон-хатан, ѳлѳн-сүтэн тѳhѳ да быстардаллар, куорат иhигэр эпидемия тахсыбатаҕа. Ленинград кѳмүскэлигэр Ораниенбаум плацдармата улахан оруолу ылара. «Невскэй пятачок» тѳhѳ да кыра буоллар, куорат блокадаттан босхолоноругар куорат олохтоохторугар сүрүн эрэллэрэ этэ. Блокада кэмигэр Ораниенбаум Ленинград икки ардыгар — сырыыны хааччыйар «Малая дорога жизни», Ладога күѳл нѳҥүѳ — «Дорога жизни», Ладога күѳл эҥэринэн — 18 эрэ күн устатыгар тутуллубут тимир суола «Коридор бессмертия», эбэтэр «Дорога Победы» хас биирдии ленинградец сүрэҕэр иҥмиттэрэ. Маннык эпизодтар баар буоланнар, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатын курдук, Ленинград ѳйѳбүллэнэн, блокаданы тыыннаах тулуйбута.
Ленинград блокадатын эпопеятын умнуллубат ѳйдѳбүллэрэ
Казах суруйааччыта Джамбул Джабаев бэйэтин хоhоонугар:
«Ленинградцы, дети мои,
Ленинградцы, гордость моя !» — диэн Ленинград куорат олохтоохторо бары ыараханы эрэллээхтик тулуйбуттарын, дойду барыта кинилэринэн киэн туттарын, кинилэргэ кѳмѳ оҥорорун суруйар.
Ленинград былыр - былыргыттан ѳстѳѳҕү кумалыырын, онон билигин да кыайыаҕа диэн эрэлин сүтэрбэтин этэр:
«Многоглавый жадный удав
Сдохнет он у ваших застав…».
Ленинград оборуонатыгар уонна босхолооhунугар Саха Сирин дьоно эмиэ баар этилэр, бу сиргэ элбэх эдэркээн дьоммут кѳмүс уҥуохтарын хаалларбыттара. Холобура, Дубровка музейыгар 202 саха дьоно «Невскэй пятачок» кѳмүскэлигэр охтубуттарын суруйа сылдьаллар, ѳссѳ элбэхтэрэ буолуо диэн быhаараллар. Барыта Ленинград кѳмүскэлигэр, блокадаламмыт ис да, тас да фроннарыгар тѳhѳ биhиги биир дойдулаахтарбыт сэриилэспиттэрин, олохторун да толук уурбуттарын аахпыт суоҕа буолуо.
Ленинград кѳмүскэлигэр сылдьыбыт саха буойуна
Манна кыратык биир киhи туhунан ахтан ааhыахпын баҕарабын. Бу киhи туhунан Маар олохтоохторуттан да билэр биир эмэ киhи баара буолуо. Хас да бойобуой уордьанынан, мэтээлинэн бэлиэтэммит, Ленинград кѳмүскэлигэр сылдьыбыт Васильев Николай Иванович – Сѳкѳтѳк эдэр сааhыгар Бодойбоҕо баран үлэлии сылдьан, Бордоҥ ньургун уолун Спиридон Скобелевы кытта билсиhэн, кинини кытта тэҥҥэ сылдьан, гражданскай сэриигэ Амур ѳрүс эҥэринэн сэриилэспитэ. Бэйэтэ кыра лахачах, кэтит сарыннаах, бука эдэр эрдэҕинэ лаппа кыанар буолан, Скобелев курдук эр бэрдин кытта тэҥнэhэн сырыттаҕа.
Саҥата - иҥэтэ суох буолан, баара - суоҕа биллибэт киhи этэ. Кинилиин Маар электростанциятыгар бииргэ үлэлээн сылдьыбыт буолан эрэ билэбин. Хайдах сэриилэспитин кимиэхэ да кэпсээн ыhа-тоҕо сылдьыбатаҕа. Бииргэ үлэлии сылдьар ааттаах буоламмын, арай сэрииттэн хараҕар бааhырыылаах кэлбитин истэрим. «Контузиялаах, онон кини баарыгар мэнээк тыллаhымаҥ» дииллэрин иhин сэрэхэдийэр этибит. Кими да кытта улаханнык бодоруспутун ѳйдѳѳбѳппүн.
Кэлин сэрииhиттэр тустарынан ахтыыларга кини туhунан суруллубутун ааҕан баран сѳхпүппүн ѳйдүүбүн. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр, Амурга катер рулевойа буола сылдьан, ынырыллан Москва, Сталинград анныгар, онтон Ленинград кѳмүскэлигэр сэриилэспит, онно бааhырбыт эбит. Сэрии кэнниттэн хайа түбэҕэ сылдьыбытын, тугунан дьарыгырбытын билбэтим. Кырдьар сааhыгар дойдутугар Маарга кэлэн, кыратык үлэлии түhэн баран, мин үѳрэххэ сылдьар кэммэр анараа дойдуга аттаммыт этэ. Бука, олоххо хайдах олорбутун курдук дьылыччы, туох да чиэhэ-бочуота, бэлиэтэ суох харайыллыбыт буолуохтаах. Кѳмѳѳhүҥҥэ туох эрэ дирбиэн-дарбаан баара буоллар, олохтоох киhи сиэринэн, син истиэм этэ дии саныыбын. Ол иhин Николай Иванович туhунан дьон биллин диэн ахтан ааhар эбээhинэhим дии санаан суруйдум.
Санкт - Петербург 1944 сыл тохсунньу 27 күнүгэр Дьоруой - куорат Ленинград блокадаттан босхоломмут үѳрүүтүн 80 сылын бэлиэтээри олорор. Бу үѳрүүнү дойду барыта уруйдуу кѳрсѳр, оннук да буолуохтаах.
Ксенофонт ВАСИЛЬЕВ,
Ньурба улууhун Маар с. олохтооҕо
0
0
0
0
0
0
