Уопсастыба

Ини-биилэр

Дмитрий уонна Прокопий Гуляевтар төрөппүттэрэ эрдэ өлөннөр, биһиги эһэбит аахха, Дьэлиһиэй Тимофеевтаахха, оттон эдьиийдэрэ Софья Эдьигээн улууһугар иитиллибиттэрэ.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаламмытыгар, холкуоска биригэдьиирдиир Дмитрий Алексеевич Гуляев бастакы хомуурга, ол эбэтэр 1941 сыл сайыныгар бэбиэскэ тутан, аармыйаҕа барбыта. 33-с аармыйа 110-с стрелковай дивизиятын 1289-с стрелковай полкатын уонна 31-с аармыйа 331-с стрелковай дивизиятын 1106-с стрелковай полкатын снайпера, Арҕааҥҥы фроҥҥа снайперскай хамсааһыны саҕалааччылартан биирдэстэрэ буолбута. Кыһыл Знамя уордьанынан, «Бойобуой үтүөлэрин иһин» мэтээлинэн, «Туйгун снайпер» бэлиэнэн наҕараадаламмыта. 1943 сыллаахха, балаҕан ыйын 10 күнүгэр Смоленскай уобалас Петрово дэриэбинэтин босхолуур иһин кыргыһыыга сырдык тыына быстыбыта.

Прокопий Алексеевич Гуляев (1925-2005) аармыйаҕа 1944 сыллаахха ыҥырыллыбыта. Украинскай фроҥҥа сэриилэспитэ, Кыайыыны Австрияҕа көрсүбүтэ. Дойдутугар эргиллэн кэлэн, Дьокуускайга олохсуйбута, үс оҕоломмута. Ис дьыала уорганыгар үтүө суобастаахтык үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта. Уолаттара Александр, Сергей уонна кыыһа Надежда кыракый сиэннэр эһээлэрэ-эбээлэрэ буолбут дьоһун дьоннор.

Үйэтитии салҕанар

Мин ийэм Мария Елисеевна: «Миитэрэй хаартыскатын булаҥҥын, дьоҥҥор тарҕатаар. Сулумах киһи сэриигэ баран өлбүтэ, онон эһиги, аймахтара, эрэ саныыргыт тухары, тыыннаах», -- диирэ. Ол иһин, таайбыт, Дмитрий Гуляев аатын үйэтитиигэ ылсаммыт, архыып матырыйаалларын, библиотекаларга баар урукку сыллар хаһыаттарын хасыһан, балачча элбэх чахчыны буллубут. Билигин Арҕааҥҥы фронт 33-с аармыйатын «За Родину» хаһыатын эрэдээксийэтин докумуоннарын архыыптан буларга үлэлэһэбит.

«Бүлүү куоратыгар Пролетарскай уулусса Д.А.Гуляев аатынан уларытылынна» диэн «Холкуос суола» хаһыат 1945 сыллаахха тахсыбыт биир нүөмэригэр суруллубутун булан, ирдэһэн билбиппит, билигин Ленин аатынан уулусса эбит, онтон Дмитрий Гуляев аата өрүс үрдүгэр турар дьоҕус уулуссаҕа иҥэриллибит.

Гуляевтар төрөөбүт сирдэрэ, Модут, бөдөҥсүтүү саҕана Бороҕон нэһилиэгэр холбоспута, онон бороҕоттор дьоруой-снайпер аатын үйэтитиигэ күүскэ үлэлииллэр. Дмитрий үөрэммит оскуолата Дьоохуттан Кыргыдайга көһөрүллүбүтэ. Бу 1932 сыллаахха тутуллубут оскуола билигин да үлэлии турар, итиэннэ Дмитрий Гуляев аатын сүгэр. Кыргыдайдар хаһыс да сылларын саҥа оскуола тутуутун туруорсаллар...

2018 сыллаахха, Дмитрий Алексеевич Гуляев төрөөбүтэ 100 сылын чэрчитинэн, Бүлүү улууһун дьаһалтата тэрийбит өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын мунньаҕын резолюциятыгар элбэх этии киирбитэ. Ол иһигэр, Дьокуускайга саха снайпердарын искибиэрдэрин оҥорорго, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын ылбатах дьоруой-буойуттарга Саха Өрөспүүбүлүкэтин анал бэлиэтин иҥэрэргэ, Дьокуускайга снайпер Гуляев аатын саҥа уулуссаҕа иҥэрэргэ уо.д.а. этиллибитэ. Үйэтитии үлэтэ тохтообот.

Ытык Смоленскай сиригэр

Михаил Тимофеев «Бастакы снайпер» диэн кинигэтигэр «Мин өрдөөҕүттэн Смоленскай уобалас Ярцевскай оройуонун Петрово дэриэбинэтигэр сылдьар баҕа санаалаахпын, онно Миитэрэй братскай могилаҕа, уопсай ииҥҥэ көмүллэ сытар сураҕа үһү-таамах курдук иһиллэр. Ол баҕа санаам миэнэ бу да сырыыбар эмиэ кыаллыбат буолла...» диэн суруйбута. Инньэ гынан, биһиги аймахтан ким эмит Смоленскайга тиийэ сылдьара наада этэ.

«Катюша» диэн Арассыыйа Ийэ хотун духуобунай кэрэтин, күүһүн-уоҕун көрдөрөр ырыа тылларын нуучча биллиилээх поэта, Смоленскай киһитэ Михаил Исаковскай 1938 сыллаахха суруйбута. Бу ырыа аатынан ааттаммыт «БМ-13» ракетнай установка («Катюша») аан бастаан Смоленскайдааҕы кыргыһыыга сүрэхтэммитэ, өстөөҕү Берлиҥҥэ тиийэ суоһарбыта. «Арассыыйатааҕы Эйэ пуондата» аан дойдутааҕы уопсастыбаннай пуонда Смоленскайдааҕы салаатын көҕүлээһининэн, Смоленскай сирин-уотун көмүскээбит, босхолообут буойуттар удьуордарын уопсастыбаннай форума 2018 сыл күһүнүгэр тэриллибитэ итиэннэ «Катюша суолларынан» диэн ааттаммыта. 2019 сыллаахха ыытыллыбыт бастакы форумҥа Амматтан, Мэҥэ Хаҥаластан, Дьокуускайтан тиийэн кыттыбыттара. Ол онно мин барсыахпын баҕарбытым да, ис туругум бэлэмэ суоҕа таайан, суолум табыллыбатаҕа. Эһиилигэр коронавирус туран, форум көһөрүллүбүтэ.

Онтон былырыын эмискэ ыҥырыы кэлбитигэр, ийэм быраатын кыыһа Аида Константиновна Андреевалыын айаҥҥа туруммуппут. Бу сырыыга барыта санаа хоту табыллан, ыам ыйын 19-21 күннэригэр «Катюша суолларынан» иккис уопсастыбаннай форумҥа кыттыбыппыт, таайбыт Дмитрий Гуляев көмүс уҥуоҕа көтөҕүллүбүт сиригэр сүгүрүйбүппүт.

Москваҕа тиийбит нөҥүө күммүтүгэр түргэн сырыылаах «Ласточка» поеһынан Смоленскайга түөрт чааһынан тиийбиппит. Суолбут былаһын тухары киһи хараҕа ылбатынан уйаара-кэйээрэ биллибэт бааһына сирдэрэ нэлэһийэрэ. Бииртэн-биир ыстаансыйаны аныгы олох сиэринэн монитор экранынан көрөрбүт. Бырагыраама быһыытынан, Ярцево куоракка оройуон баһылыга В.С.Макаровка приемҥа сылдьыбыппыт уонна салгыы Петровоҕа, Дмитрий Гуляев көмүллэ сытар сиригэр, барбыппыт. Олохтоохтор үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ, урут Саха сириттэн, чопчулаан эттэххэ, Бүлүүттэн дэлэгээссийэ тиийэ сылдьыбытын кэпсээбиттэрэ. Хамсыктан сылтаан оскуолаҕа оҕолору кытта көрсүһүү көҥүллэммэт этэ. Онон Миитэрэй туһунан саҥа матырыйааллары (хаартыскалары, нууччалыы тылбаастаммыт «Бастакы снайпер» кинигэни, Улуу Кыайыы 75 сылынан тахсыбыт саха буойуттарын туһунан кинигэлэри) оскуола мусуойугар бэлэхтээбиппит.

«Катюша суолларынан» форум

«Катюша суолларынан» иккис уопсастыбаннай форум «Арассыыйатааҕы Эйэ пуондата» аан дойдутааҕы уопсастыбаннай пуонда Смоленскайдааҕы салаатын бэрэссэдээтэлэ Елена Ульяненкова салалтатынан, Смоленскайга ыытыллыбыта. Москва куораттан, Московскай, Курскай, Брянскай, Ставропольскай, Смоленскай уобаластартан уонна Чуваш өрөспүүбүлүкэтиттэн бааллара. Ыраахтан кэлбит ыалдьыттар бары, ол иһигэр биһиги, тыл эппиппит. Олохтоохтор оккупация сылларын уонна Смоленскайы босхолуур иһин кыргыһыы туһунан кэпсээбиттэрэ, ньиэмэстэр Смоленскай таһыгар оҥорбут концлааҕырдарыгар олорбут оҕолор (билигин 80-чалаах ытык дьон) киһини уйадытар ахтыылары оҥорбуттара. Баччааҥҥа диэри көмүс уҥуохтарын кырамталара булулла илик буойуттар аймахтара көрдүүр-чинчийэр үлэни салгыырга баҕа санааларын тиэрдибиттэрэ, эмиэ биһиги курдук бырааттыы көмүүгэ харалла сытар аҕаларын, эһэлэрин... уҥуоҕар сүгүрүйэ кэлбит дьоннор үйэтитиигэ үлэлэрин туһунан сырдаппыттара. Онон бэрт элбэх киһини кытары билсибиппит. Эйэ аллеятыгар мас олордубуппут итиэннэ «Смоленщина в годы Великой Отечественной войны 1941-1945 гг.» диэн мусуойга, куорат кэрэ-бэлиэ миэстэлэринэн экскурсияҕа сылдьыбыппыт. Бу туһунан мин кэлээт да суруйуохпун баҕарбытым эрээри, хайдах эрэ кыаллыбатаҕа, онон бу быйыл суруйдум.

«Арассыыйатааҕы Эйэ пуондата» аан дойдутааҕы уопсастыбаннай пуонда Смоленскайдааҕы салаата Аҕа дойду сэриитигэр Смоленскай сирин көмүскээһиҥҥэ өлбүт, сураҕа суох сүппүт буойуттары үйэтитиигэ күүскэ үлэлиир эбит. Бу кэм устатыгар 300 632 саллаат, 151 320 олохтоох дьон ааттарын тилиннэрбит. Барыта 51 том кинигэни таһаарбыт.

Смоленскайга сэриилэспит саха буойуттарын электроннай Өйдөбүнньүк кинигэҕэ эмиэ киллэртэриэххэ сөп. Онуоха Смоленскай уобалас сайтыгар, маннык электроннай аадырыһынан http://websprav.admin-smolensk.ru/pobeda/ Алена Петухованы кытта билсиҥ.

Регина Тимофеева, Дьокуускай к.