Уопсастыба

Үс кинигэ

– 70 диэн элбэх саас, ол гынан баран, бу киһи кырдьар, тугу да ыраламмат сааһа буолбатах. Олох кэрэтэ, уратыта өссө аһыллан иһэр эбит. Саха итэҕэлинэн, бу саас бэлиэтэммэт дэнэр эрээри, суруйааччы саҥа кирбиитин кинигэнэн бэлиэтиир буоллаҕа. Онон «Саха оноҕоһо» хоһооннорум хомуурунньугун таһаардым, аны нууччалыы тылбаас уонна сахалыы ахтыылар кинигэлэрэ тахсыахтара. Инньэ гынан, сэтинньигэ үс кинигэ биһирэмин оҥорорго былааннанабын.

Суруйааччы киһи норуотун инникитин туһунан санаабат буолара табыллыбат. Омук тыыннаах хааларыгар бастатан туран тыл улахан суолталаах. Оҕону сахалыы тыыннаах, тыллаах иитэргэ быһаарар оруолу дьиэ кэргэн ылар, оскуола да, атын эйгэ да онно күүс-көмө эрэ буолар кыахтаахтар.

Итини таһынан омук быһыытынан сомоҕолоһор уонна күүстээх буолар туһунан толкуйдуохтаахпыт. Олжас Сулейменов Москватааҕы Литературнай институкка үөрэнэ сылдьан, «Судите по мне о казахах» диэн суруйан турар. Биһиги эмиэ итинник толкуйданыахтаахпыт: «Атын омук дьоно миигинэн сахаларга сыана быстыннар» диэн.

Бастакы Бэрэсидьиэн Михаил Николаев саҕаттан департамент тэриллэн, элбэх ыччат соҕуруу үөрэннэ, наадалаах идэлэри ылла, ол эрээри, бырамыысаланнаска ситэ-хото киирэ илик. Салайар дуоһунастарга, быһаарыылаах салааларга сорохтор син тигистилэр гынан баран, өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысаланнас сайдыытын титульнай нация илиитигэр ылар кыаҕа тэриллэ илик.

Платон Ойуунускай, Максим Аммосов көҕүлээһиннэринэн, 1925 сыллаахха Саха сирин сайдар потенциалын үөрэтэр сыаллаах Наукалар академияларын эспэдииссийэтэ тэриллибитэ. Саҥа өрөспүүбүлүкэ эдэр салайааччылара сайдыы биир сүрүн төһүүтэ сир баайын туһаҕа таһаарыы буоларын оччоттон өйдөөбүттэр. Билигин онон салаллабыт, күн бүгүн өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн аҥаарын кэриҥэ АЛРОСА-тан уо.д.а. хампаанньалартан киирэр.

Иккис өттүттэн экология, сиргэ-дойдуга сыһыан боппуруостара сытыырхайан иһэллэр. Ону сүһүрбүт уу ыраастанна, кэрдиллибит-умайбыт тыаҕа мас олордулунна да кыһалҕа быһаарылларын курдук судургутук толкуйдууллар. Төрүт оннук буолбатах: айылҕа айгырааһына олохтоохторго охсуута улахан. Төрөөбүт-үөскээбит сирэ айгырыыр, уута киртийэр түгэнигэр киһи ис кута, өйө-санаата эмиэ айгырыыр, эрэлэ-тирэҕэ суох, хаҕыс буолар. Ити барыта ситимнээх уонна биһиги норуот быһыытынан уратыбыт.

Суруйааччы анала

– Сэбиэскэй кэмҥэ суруйааччы статуһа атын этэ, билигин эмиэ атын. «Суруйааччы – кинигэни таһаарааччы – ааҕааччы» диэн тиһиккэ улахан уларыйыы таҕыста. Кинигэни таһаарааччылар кэммиэрчэскэй суолга оҕуннулар, ити бүтүн Арассыйа үрдүнэн баар көстүү. Соторутааҕыта буолан ааспыт «Печатный двор» диэн, элбэх кинигэ кыһата кыттыбыт быыстапкатыгар көрдөххө, дьиҥнээх литератураҕа сыһыаннаах кинигэни булар судургута суох эбит. Саататар ис хоһоонноох таһаарыы баһыйар, хата, историяҕа, кыраайы үөрэтиигэ сыһыаннаах уонна оҕолорго аналлаах кинигэлэр балачча элбээбиттэрэ үөртэ. Ити ааҕааччы тугу талан ыларыттан тутулуктаах, кинигэ таһаарааччы ааҕааччы тугу атыылаһарыгар эрэ суоттанар. Саататарга, аралдьыйарга наадыйар ааҕааччыны бэйэбит иитэн таһаардыбыт ээ...

Литературнай сурунааллардаах, «Айар» национальнай кыһабытыгар бүддьүөттэн субсидия көрүллэн, суруйааччылар кинигэлэрэ бэчээттэнэр буолан, биһиэхэ сахаларга тывалар, хакастар, алтаецтар курдук аҕыйах ахсааннаах норуоттар мэлдьи ымсыыраллар. «Айар» кинигэ тарҕатыытынан дьарыктаммат, ол кини функцията да буолбатах курдук. Урут Бырабыыталыстыба дьаһалынан Үөрэх министиэристибэтигэр, Национальнай библиотекаҕа 500-түү кинигэни биэрэрэ тохтоото. Инньэ гынан, тираж олус түстэ. Поэзия кинигэтин муҥутуур тираһа – 500 экземпляр! Онно хас киһи тииһинэрий? Саха литературатын кэскилин саныыр буоллахпытына, кинигэлэр тиражтарын элбэтии, тарҕатыы боппуруостара Бырабыыталыстыба таһымыгар көрүллүөхтээх.

Библиотекалары сайыннарыы саҥа бырагырааматынан пуонданы хаҥатыыга федерацияттан үп көрүллэр буолла. Дьэ онно тирэҕирэн, суруйааччылар айымньыларын библиотекаларынан улуустарга тарҕатыыны систиэмэлээн тэрийэр наада. Оччотугар эрэ кинигэ ааҕааччыга тиийиитэ хааччыллыаҕа.

2025 сылга улахан даатаны – саха суругунан литературатын 125 сылын, бэлиэтээри олоробут. Өксөкүлээх Өлөксөй «Байанай алгыһын» суруйбута 125 сылын туолар! Бу даатаҕа Бырабыыталыстыба уонна Ил Түмэн болҕомтолорун ууралларыгар баҕарабыт. Мин санаабар, анал уураах тахсан, ити эппит кыһалҕаларбар чопчу быһаарыылар ылыллыахтаахтар.

Киинэ уонна сэрийээллэр

– Кэнники сылларга киинэ индустрията улаханнык өйөннө, бырагыраама ылылынна. «Чыҥыс хаан ыйааҕынан» аан дойдуга прокакка барда, «Дыгын Дархан», «Тойон кыыл» бэстибээллэргэ бэлиэтэннилэр. Ити киинэлэр Николай Лугинов, Далан уонна Василий Яковлев айымньыларынан оҥоһуллубуттара. Үчүгэй, дьиҥ кырдьыктаах айымньылартан үчүгэй киинэлэр тахсаллар. Онон, киинэ индустриятын өйүүр түгэҥҥэ, уус-уран литература хайа эрэ өттүттэн эмиэ көрүллүөхтээх. Сценаристары бэлэмнииргэ, сценарийдары суруйууга суруйааччылары тардар көдьүүстээх буолуоҕа.

Бу боппуруоска сыһыаран, саха телевидениетын сэрийээллэрин туһунан этиэм этэ. Биир өттүттэн ыллахха, бу маассабай култуура көстүүтэ, философскай боппуруостары туруорбат, саататыы-аралдьытыы бэрээдэгинэн уһуллар үлэлэр. Тоҕо «Сааскы кэм», «Төлкө», «Сүрэх тэбэрин тухары» уо.д.а. курдук айымнььыларга тирэҕирбэккэ, тарбахтан эмэн таһааран, киһи көрөр-көрбөт сэрийээллэрэ оҥоһулларый? Дьиҥинэн манна сиэр-майгы өттүнэн иитии, уус-уран айымньыны нэһилиэнньэҕэ тиэрдии боппуруостара учуоттаныахтаах. Элбэх ахсаана суох омукка ити улахан суолталаах.

Суруйааччылар уонна олоҥхо

– Олоҥхо иккис уон сылын бырагыраамата ылылынна, бу хайдах эрэ суруйааччылары таһынан ааһан хаалар дьаһал курдук. Күн бүгүн олоҥхо аата ааттанарын Платон Ойуунускай тэрийсибитэ, уонтан тахса олоҥхоһуту Суруйааччы сойууһугар ылбыта, олоҥхолорун сурукка киллэртэрэн, институкка уурдарбыта. Ону хаһа сытан таһаарыы бара турар билигин.

Семен Данилов тэрээһининэн «Дьулуруйар Ньургун Боотур» нууччалыы тылбаастанан, 1975 сыллаахха тахсыбыта. Ити кинигэ суоҕа буоллар, олоҥхо ЮНЕСКО кэрискэтигэр киирэрэ саарбах этэ. Олоҥхо аан дойду таһымыгар тахсарыгар суруйааччылар бэйэлэрин кылааттарын киллэрбиттэрэ. Билигин суруйааччылар олоҥхону тылбаастыырга, эрэдээксийэлииргэ үлэлэһиэхтэрин сөп этэ. Ол аттыбытынан ааһар курдук.

Сойуус үлэтэ

– Эдэрдэри кытары үлэни күүһүрдэммит, икки сылга биирдэ эдэр ааптардар мунньахтарын ыытабыт. Айар үлэҕэ сыһыаннаах, баҕалаах ыччаттар син кэлэллэр, олору төһө кыалларынан өйүүбүт.

Киэҥ эйгэҕэ тахсарга анаан «Үрүҥ хаар алгыһа» диэн поэзия аан дойдутааҕы бэстибээлэ икки сылга биирдэ буолар. Алта төгүл ыыттыбыт, 70-тан тахса араас омук дьоно кэлэн бардылар. Ол түмүгэр саха поэзиятын антологията Польшаҕа, Татарстаҥҥа, Казахстаҥҥа таҕыстылар, биһиги эмиэ ити омуктар поэттарын сахалыы тылбаастаан таһаардыбыт. Бу үлэ үбү-харчыны эрэйбэтэ, атастаһыы бэрээдэгинэн оҥоһуллара бэстибээл биэрбит бэлэҕэ буолар.

Бэйэм туспунан эттэххэ,

– Бастакы хоһоонум 1975 сыллаахха «Эдэр коммуниска» тахсыаҕыттан илиибин араарбакка үлэлээн кэллим. Бастаан литератураҕа киирэрбэр хайдахтаах курдук улуу эйгэҕэ, норуот чиэһэ-суобаһа, духуобунаһа уһаарыллар эйгэтигэр киирбиппин, баҕар, ситэ өйдөөбөтөх буолуохпун сөп диэн билиҥҥи кытылбыттан этэбин. Семен Данилов, Леонид Попов, Михаил Тимофеев курдук улахан бэйиэттэр өйөбүллэригэр сылдьыбыт буоламмын, суруйааччы быһыытынан дьоллоох дьылҕалаахпын дэнэбин. Биһиги көлүөнэ суруйааччылары иитэн таһаарбыт учууталбыт Семен Данилов туһунан «ЖЗЛ» сиэрийэҕэ кинигэ суруйаммын, ытык иэспин төлөөтүм дии саныыбын. Бу кинигэ Семен Петрович олоҕун-дьаһаҕын эрэ буолбакка, литературабытын төрүттээбит классиктарбыт (Өксөкүлээх Өлөксөй, Алампа Софронов, Николай Неустроев) норуоттарыгар хайдах төннүбүттэрин, ол туһугар кимнээх турууласпыттарын туһунан сэһэргиир.

Биллэн турар, хайа баҕарар суруйааччыга былааннаах. Мин 70 сааспын томточчу туолар күннэрбэр, инникибин саныыбын гынан баран, ордук кэннибин эргиллэн көрүөхпүн баҕарабын. Алҕаабыт, өйөөбүт дьоммор махтана, литература эйгэтигэр алтыспыт доҕотторбун саныы... Саха норуодунай бэйиэтин аатын сүкпүтүм 20 сыл буолла, ити – үрдүк эппиэтинэс уонна элбэххэ эбээһинэстиир сүгэһэр...