Уопсастыба

Историяттан —кылгастык

Үбүлүөйдээх бырааһынньык балаҕан ыйын 11 күнүгэр түбэстэ. Былырыын пандемиянан сибээстээн, киэҥ далааһыннаахтык бэлиэтэммэтэҕэ, оттон быйыл күүтүүлээх норуот күү­лэйэ тэриллэр.

Историяттан быһа тардан кэпсээ­тэххэ, куорат сайдыытын хаамыытын историята судургута суох уонна олус интэриэһинэй.

Дьоллоох Дьокуускай — өрөс­пүүбүлүкэ административнай, бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй, култуурунай уонна научнай киинэ. Сибиир уонна Уһук Илин эрэгийиэннэр кырдьаҕас саастаах куораттарыттан биирдэстэрэ: Магадантан — 307, Владивостоктан — 228, Санкт-Петербургтан — 71 сыл аҕа саастаах. Оттон уулуссаларын ааттара Олоҥхо сиригэр буолан ааспыт сүдү суолталаах түгэннэри, историяҕа суоруллубат улуу дьон  суолларын биһиэхэ кэрэһэлиир.

1632 сыл балаҕан ыйыгар Енисей сотнига Петр Бекетов хамаандатынан 30 киһилээх хаһаах бөлөҕө Өлүөнэ өрүс уҥа кытылыгар, Нам сиригэр, Өлүөнэ остуруогу (билиҥҥи Дьокуускайтан 70 км аллараа) туппуттара. Сааскы халаан уута ыларынан, нуучча хаһаахтарын тойоно Иван Галкин дьаһалынан, Өлүөнэ эбэ хаҥас кытылыгар, Сайсары эбэ күөл тула көһөрүллэн, мас куорат бастакы тирэх сирэ төрүттэммитэ.

1696 с. тохсунньу 10 күнүгэр Сибиирдээҕи бирикээс Саха уеһын уонна куоратын чертежтарын оҥорорго ыйаах таһаарар, нөҥүө сылыгар тохсунньу 31 күнүгэр үрүҥ көмүс бэчээти оҥотторон ыытар. Бу кэмтэн ыла остуруок бүтэһиктээхтик куорат аатын сүгэр.

Бу кэмтэн ыла Дьокуускай Илин Сибиир биир бастыҥ байыаннай-административнай уонна атыы-эргиэн сүрүн киинигэр  кубулуйан, бөдөҥ суолталаах куорат аатын ылар. 17 үйэттэн бу күҥҥэ диэритин, киэҥ Арассыыйа эбэ хотун тэбэр сүрэҕиттэн, Сахабыт Сиригэр, кини норуотугар улахан  суолталаах ыйаахтар, уураахтар, сокуоннар, бырабыыталыстыба күннээҕи дьаһаллара тарҕаналлар. Билигин  аныгылыы көстүүлээх киин куораппыт, уопсастыбабыт социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын бары көрүҥнэрин чиэстээхтик көрдөрөр,  тас дойдулартан тиийэ туристары угуйар.

Дьол-соргу киинэ

Ырыаҕа ылланар, хоһооҥҥо хоһуллар Дьокуускайбыт нэһилиэнньэтин ахсаанынан бөдөҥ куорат ахсааныгар киирэр. Холобур,  Благовещенскай, Улан-Удэ, Чита, Петропавловскай-Камчаткатааҕы, Владивосток, Южно-Сахалинскай уонна Хабаровскай курдук киин куо­раттары кытта бииргэ инники күөҥҥэ турар.  Ити курдук, 390 сыл устата, куорат нэһилиэнньэтэ Петр Бекетов салалталаах Енисей хаһаахтарын дьоҕус этэрээтиттэн саҕалаан, дойду хотугулуу-илиҥҥи өттүн биир бөдөҥ куората — 300 тыһ. тахса киһилээх.Чопчулаатахха, тохсунньу ый 1 күнүнээҕи Сахастат даннайынан 357 тыһ. тахса киһилээх. Нэһилиэнньэтэ эдэр – орто сааһа 37, эр дьон – 36, дьахтар – 38.  Дьиҥ чахчыларга олоҕурдахха, куорат сайдыытын бастакы кэрдииһигэр эр дьон ахсаана баһыйара улаханнык сэҥээриини ылара. Ити кэмҥэ Дьокуускай байыаннай тирэх пуун, соҕурууттан Саха Сиригэр былаас,  бэлиитикэ өстөөхтөрүн хойуутук көскө ыытара. Хойут дьахтар ахсаана элбээн, нэһилиэнньэ гендернэй көрдөрүүтэ тэҥнэһэр хайысхата торумнаммыта.

Чахчылар, дьикти түгэннэр

 Хас биирдии куорат бэйэтэ  кистэлэҥнэрдээх, дьикти уонна ура­ты историялаах. Сахабыт Сирэ алмааһынан, көмүһүнэн, гааһынан, күндү таастарынан биллэр эбит буоллаҕына, холобур, Дьокуускай куорат сайдыытын чахчылара ураты интэриэһинэйдэр.

1707 с. Юрий уонна Михаил Шишигин хамаандаларынан бастакы мэндиэмэннээх таас дьиэ тутуллубута. 1768 с. Дьокуускайга бастакы кыһыҥҥы дьаарбаҥка арыллыбыта. Дьаарбаҥкаҕа сүөһү, сылгы этин, үүт ас бородууксуйатын атыылыыллара. Оттон сайынын таҥас, чэй, күндү түүлээх арааһынан, мамонт аһыытынан кытта эргинэллэрэ. 1813 с. Манастыыр күөлүн кытылыгар бастакы балыыһа арыллыбыта. 1826 с. маҥнайгы туус лааппыта тутуллубута.  1860 с. алтынньы 9 күнүгэр Н.И. Чепалов  үбүлээһининэн, Октябрьскай уулуссаҕа бастакы оҕо приюта арыллыбыта, кэлин «Мариинскай» диэн ааттаммыта.  1864 с.  Иркутскайтан Штейн кэлэн бастакы хаартыскаҕа түһэрэр салону үлэлэппитэ. 1888 с. балаҕан ыйыгар атыыһыт А.М. Кушнарев 500 солк. сиэртибэлээбит харчытыгар  нэһилиэнньэ кыаммат араҥатыгар анаан хоноһо дьиэтэ арыллыбыта. 1905 с. Г.Г. Игумнов маҥнайгы кинигэ маҕаһыынын үлэппитэ.

1911 с. ахсынньы 9 күнүгэр бибилэтиэкэ дьиэтигэр бастакы киинэни көрдөрбүттэрэ. 1918 с. от ыйын 10 күнүгэр милиция дьиэтэ тэриллибитэ. 1924 с. аптека сэбиэдиссэйэ Попова омук мааркалаах бастакы чааһынай массыыната баар буолбута. 1936 с. куорат уулуссаларынан 50 харчы төлөбүрдээх бастакы оптуобус үлэтин саҕалаабыта.

1941 с. балаҕан ыйыгар Космофизика институтун оройуонугар бомбоубежище тутуллубута. 1942 с. ыам ыйын 1 күнүгэр Горкино дьиэтэ тутуллубута, билигин «Киин» киинэ тыйаатыра буолан турар.

1985 с. сэтинньи 8 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ мөлүйүөннээх  олох­тооҕо Василий Герасимов төрөө­бүтэ. Сэтинньи 29 күнүгэр «Миллионный житель Якутии» диэн чаҕылхай плакаттаах массыына холуонната куорат устун бочуот эргиирин оҥорбута.

1991 с. тохсунньу 15 күнүгэр Дьо­куускайдааҕы судаарыстыбаннай университет култуурнай киинигэр Саха Сирин биллиилээх судаарстыбаннай диэйэтэлэ М.К. Аммосов аатын иҥэриигэ миитин ыытыллыбыта. 1996 с. бэс ыйын 1 күнүттэн «Эллэй Боотур» муус дыбарыаһа үөрүүлээх арыллыыта ыытыллыбыта.

2011 с. «Аан дойду саамай элбэх кыттааччылаах хомусчуттарын ансаам­была» диэн  хомуска оонньууга Гиннесс рекордун олохтоммута. Манна 1344 киһи кыттыыны ылбыта. Оттон 2012 с. «Аан дойду саамай улахан оһуохайын түһүлгэтэ»  Гиннес рекорда бэлиэтэммитэ.

2012 с. балаҕан ыйын 16 күнүгэр Таалай күөлгэ аан дойду үрдүнэн соҕотох Собо пааматынньыга туруоруллубута. 2014 с. эмиэ Гиннес рекорда олохтоммута: 11136 киһи кыттыыллаах кымыһы иһии церемонията ыытыллыбыта.

Дьокуускайга Орджоникидзе уулуссатыгар бастакы гааһынан хааччыллыбыт 5 уонна 5/1 №-дээх «хрущевка» дьиэлэр буолаллар. Доҕордоһуу болуоссата хас да төгүл аатын уларыппыта: Соборнай, Безымяннай, Дыгын. 1957 с. диэри Ленин болуоссатынан билиҥҥитэ Орджоникидзе болуоссат ааттанара.

Билиҥҥитэ

Куорат тас көстүүтүгэр, урукку истиилинэн, аныгы өстүөкүлэ таас тутуулары билигин элбэх киһи  кириитикэлиир. Ону архитектордар куорат ураты архитектуралаах көстүүтэ буолар дииллэр. Эргэ хаарбах туруктаах дьиэлэри көтүрүүттэн, миэстэтигэр туох эрэ саҥа тутуулары туоруорууттан салҕанар. 

Экспертэр этэллэринэн,  баста­кытынан, куорат сүрүн кыһалҕата нэһилиэнньэтин ахсаана. Дьокуускай төрүт олохтоохторо Арассыыйа киин куораттарыгар эбэтэр тас дойдуларга аттаналлар, ону тэҥэ киин куоракка улуустартан киирии элбиир. Маны сэргэ, үлэ эйгэтэ ырыынак экэниэмикэтигэр сөп түбэспэт уонна саҥа хамсаныылары ирдиир. Куорат араас таһымнаах исписэлиистэринэн толору. Ол эрээри, оробуочай идэлэргэ – тутааччыларга, сантехниктарга, сварщиктарга, повардарга о.д.а. идэ­лээх үлэһиттэргэ наадыйыы улахан.

Бу эргин хайысхаларга үлэ күүс­тээхтик барар. Быйыл 2024 сыл бүтүүтэ ирдэбилгэ эппиэттиир суол-иис Сахабыт Сирин киин куоратыгар 85% тиийиэхтээх. Суол-иис оҥоһуутугар улахан хабааннаах үлэлэр ыытыллаллар. «Куттала суох уонна хаачыстыбалаах айан суоллара» национальнай бырайыак чэрчитинэн Дьокуускайга 85 суол өрөмүөннэннэ уонна оҥоһулунна, тротуардар, газоннар тутулуннулар. Бырайыагы олоххо киллэриигэ 2022 сылга 2,2 млрд  солк. көрүллүбүтэ. Суолу кытта балысхан сайдыы кэлиэхтээх – бары ирдэнэр инфраструктурата саҥаттан тардыллыахтаах.

Маны сэргэ национальнай бырайыак олоххо киириитин чэр­­­читинэн, гражданнары хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү өрөспүүбүлүкэтээҕи аадырыстаах бырагыраамаҕа кыттар. Куорат иннигэр сыл бүтүөр диэри  хаарбах туруктааҕынан билиниллибит дьиэлэртэн 26 тыһ. киһини көһөрөр сорук турар.

Санаттахха, былырыын олох­тоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар   куорат инфраструктуратын сайыннарыыга,  архитектураны, тутууну,  түөлбэлэри тупсарыыга, куоракка куттал суоһаабатын хааччыйыыга уонна экология боппуруостарын быһаарыыга аналлаах боломуочуйа саҥа пуормата киирбитэ. Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээһининэн парламеҥҥа дьокутааттар «СӨ киин куоратын статуһун туһунан» сокуон барылын бүтэһик ааҕыыга ылыммыттара.  Саҥа сокуонунан  «Дьокуускай куорат» уокуругун салалтатыгар  олохтоох бэйэни салайыныы чэрчитинэн,  саҥа боломуочуйалар эбиллибиттэрэ. Бу иннинэ тустаах боломуочуйалар өрөспүүбүлүкэ салалтатын уорганнарыгар эрэ баара.

Дьокуускай Арассыыйа үрдүнэн тэтимнээхтик сайдар куорат, бары хайысхаҕа уларыйыылар кии­рэ тураллар. Өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын өйөбүлүнэн бүддьүөттэн үбүлээһин уонна куорат бэйэтин дохуота үрдүүр, хомунаалынай тиэхиньикэ саҥардыллар, тиэргэннэри тупсарыы тэтимирэр.