Уопсастыба

“Олохпор холобур оҥостубутум”

Георгий Аргунов 1919 с. Таастаах нэһилиэгэр төрөөбүт. Учуутал үөрэҕин бүтэрэн, бастаан Бэрдьигэстээх оскуолатыгар учууталлаабыт, онтон II Атамай сэттэ кылаастаах оскуолатыгар дириэктэрдээбит.
– Мин 1941 сыл күһүнүгэр II Атамай оскуолатын бэһис кылааһыгар үөрэнэ киирбитим. Оскуолабыт дириэктэрэ Георгий Иннокентьевич Аргунов Намтан төрүттээх киһи этэ. Историк. Олохпор холобур оҥостубут киһим. Эчи, билиитэ-көрүүтэ киэҥин, уруогун ыытара холкутун, кэпсиирэ-быһаарара олохтооҕун, устуоруйа чахчыларын кэпсиирэ интэриэһинэйин, чаҕылхайын. Георгий Иннокентьевич уруогу ыыта турарын бу баардыы өйдүүбүн, ол курдук кини мин өйбөр-санаабар умнуллубаттыы хатанан хаалбыт, -- диэн үөрэппит оҕолоруттан биирдэстэрэ, тыыл уонна иитэр-үөрэтэр үлэ бэтэрээнэ, история учуутала Дмитрий Никифорович Дунаев Бэрдьигэстээххэ 2007 сыллаахха тахсыбыт «Мин мантан сэриигэ барбытым, оскуолам чуораанын хаалларан» кинигэҕэ суруйбут.

Идэтигэр бэриниилээх, киэҥ билиилээх эдэр учуутал сотору кэминэн Горнай оройуонунааҕы үөрэх управлениетын начаалынньыгынан анаммыт. Тустаах үлэтин таһынан, улахан дьону байыаннай бэлэмнэнии үөрэҕэр үөрэппит, нэһилиэнньэҕэ сэрии хаамыытын туһунан сырдатар эбит. 1942 сыллаахха сайын бэбиэскэ тутан, аармыйаҕа барбыт. Биир дойдулаахтара ахталларынан, Георгий Иннокентьевич сэриигэ барарга үс төгүл тылламмыт. Өрөспүүбүлүкэҕэ тарҕатыллар “Бойобуой листок” 1942 сыл тохсунньу 10 күнүнээҕи таһаарыытыгар маннык суруйбут: “Вероломное нападение фашистской Германии на СССР и продолжающаяся кровавая борьба не может не вызвать чувство гнева. Над любимой Родиной нависла грозная опасность. В такое время каждый советский гражданин горит желанием грудью защищать Родину. Я желаю добровольно вступить в ряды рабоче-крестьянской Красной Армии. Учитель Г.И. Аргунов”.

Мэлдьи инники кэккэҕэ

Саха сириттэн ыҥырыллыбыт буойуннар Уралга, Вершеть байыаннай лаҕырга 2-с, 7-с, 44-с стрелковай уонна 18-с, 19-с, 20-с, 21-с, 22-с хайыһар туспа биригээдэлэрин састаабыгар киирэн байыаннай бэлэмнэниини барбыттара. Саамай элбэх (597) саха саллаата баар 19-с хайыһар биригээдэтигэр Георгий Аргунов комсомольскай тэрилтэ босхоломмут сэкирэтээринэн, Горнайтан ыҥырыллыбыт эмиэ учуутал Петр Федоров батальон политругун көмөлөһөөччүтүнэн анананнар, хамандыырдары кытары тэҥҥэ сылдьыбыттар. Нууччалыы билбэт саха уолаттарыгар байыаннай хамаандалары, тиэрминнэри, сэрии араас ньымаларын үөрэтэр, быһаарар итиэннэ күннэтэ тахсар Совинформбюро субуоккаларын тылбаастаан биэрэр эбиттэр. Онон, үөрэх усулуобуйата төһө да бэрт тыйыс, ас-үөл чычырбас буоллар, саха уолаттара ытыыга уонна хайыһарынан сүүрүүгэ бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьыбыттар. 1942 сыл сэтинньи 30 күнүгэр 19-с хайыһар туспа биригээдэтин салалтата Саха сиригэр ыыппыт суругар маннык этиллэр: «Биһиги биригээдэбитигэр элбэх саха баар, сэриигэ кыттарга бэлэмнэр. Кыһыл армеецтар Г.В.Лазарев, М.Е.Николаев, С.И.Петров (Бүлүү оройуона), М.Н.Андреев, А.Ф.Павлов, Е.А.Заровняев, Н.Н.Андреев, И.Г.Петров (Горнай), Н.С.Прокопьев, П.М.Егоров (Орджоникидзевскай), младшай сержант П.Е.Петров (Ньурба), А.П.Терешкин (Ленскэй), Г.И.Аргунов (Нам), С.Н. Васильев (Мэҥэ Хаҥалас), М.С.Петров (Сунтаар), А.И.Худаев (Токко) Сталин бирикээһин хайҕаллаахтык толороллор, сэрии сэбин үчүгэйдик биллилэр. Биһиги, сэбиэскэй былаас ииппит патриоттара, гитлеровскай халабырдьыттартан сэбиэскэй сири босхолооһуҥҥа охсуһуохпут. Кыһыл Аармыйа хорсун үгэстэрин түһэн биэриэхпит суоҕа диэн андаҕайабыт». Бу сурук «Кыым» уонна «Социалистическая Якутия» хаһыаттар 1942 сыл ахсынньы 20 күнүнээҕи нүөмэрдэригэр бэчээттэммит, билигин хомуньуус баартыйа архыыбыгар хараллан сытар.

Ытык Ильмеҥҥэ

1943 сыл тохсунньу 10 күнүгэр 19-с хайыһар туспа биригээдэтэ фроҥҥа аттаммыта, олунньу 11 күнүгэр Новгород куорат сиригэр-уотугар кэлэн, 12-с гвардейскай стрелковай куорпуска холбоммута. Салгыы 3-с, 19-с уонна 40-с хайыһар биригээдэлэригэр Ильмень күөлү мууһунан туораан, Старай Русса куорат соҕуруулуу-илиҥҥи хайысхатынан кимэн киирэн, нэһилиэнньэлээх пууннары босхолуур сорук турбута. (Старай Русса куорат Москва уонна Ленинград икки ардыларыгар турарынан, улахан стратегическай суолталааҕа. Өстөөхтөр манан тоҕо көтөн, Москва кэтэҕинэн быһа анньарга санаммыттар, оттон биһиэннэрэ Старай Руссаттан тэбинэн Ленинград блокадатын үлтү охсон, салгыы кимэн киирэргэ былааннаммыттар). Олунньу 22 күнүгэр саллааттар түүҥҥү хараҥанан саптан, өстөөххө соһуччу саба түһэр сорудахтаах күөлү ортотунан туораан испиттэрэ. Халлаан суһуктуйа сырдаан эрдэҕинэ, өстөөх авиациянан, артиллериянан күүстээх уоту аспыта, күөл мууһа күөрэ-лаҥкы ыстаммыта… Ол да буоллар, биригээдэлэр уҥуор туораан, хас да нэһилиэнньэлээх пууну босхолообуттара. Үгүс байыас, ол иһигэр Георгий Аргунов, ити кыргыһыыга охтубуттара.

Алҕас киһиттэн  тахсар

Ильмень күөлгэ сэрии туһунан кэлиҥҥи сылларга балачча элбэх кинигэ таҕыста. Онно көрдөххө, сыыһа-халты суох буолбатах. Холобур, Дмитрий Петров «Якутяне в боях на озере Ильмень» (1997) кинигэтигэр Ильмеҥҥэ өлбүттэр испииһэктэригэр Георгий Иннокентьевич аата сыыһа барбыт «Григорий Иннокентьевич Аргунов (Намский район, Тастахский наслег)» диэн суруллубут. Сорох ахтыыларга Георгий Иннокентьевиһы Бэрдьигэстээххэ уонна II Атамайга үлэлии сылдьыбытынан, Горнай киһитэ дииллэр. С.С.Аржаков уо.д.а. хомуйан оҥорбут «Ильмень күөлгэ -- иэдээн» кинигэлэригэр (2002) Горнай улууһун архыыбын үлэһитэ Николай Петров «Оройуоммут дьонуттан Г.И. Аргунов босхоломмут комсомольскай тэрилтэ сэкирэтээринэн, С.Ф. Дьячковскай отделение хамандыырынан, П.М. Федоров политрук көмөлөһөөччүтүнэн анананнар үрдүк моральнай бэлэмнээхтэрин көрдөрбүттэрэ» диэн суруйбут. (Бу этии кэлин «Горнай улууһа» кинигэҕэ киллэриллибит). Кинигэ архыып матырыйаалларынан эбиллэн, иккистээн 2015 с. «Трагедия на озере Ильмень» диэн аатынан тахсыытыгар 27-с сирэйгэ «Горнайтан сылдьар сэттэ хорсун буойун көмүс уҥуоҕа Ильмень кытылыгар Залог дэриэбинэ таһыгар хаалбыттара» дэнэр, бастакынан «Аргунов Георгий Иннокентьевич – 1919 с.т., сержант, отделение хамандыыра, комсомольскай тэрилтэ сэкиритээрэ» диэн суруллар. Кинигэ бастакы тахсыытыгар Ильмень күөлгэ өлбүттэр испииһэктэригэр Георгий Аргунов төрөөбүт сирэ «Нам» диэн сөпкө ыйыллыбыт (испииһэги М.П. Габышев, А.А. Калашников, К.Е. Павлов 2000 сыллаахха оҥорбуттар), иккис тахсыытыгар «Горнай оройуон Атамай нэһилиэгэ» дэммит. Онуоха ааптардар 1992 с. тахсыбыт «Память» кинигэҕэ сигэммиттэр. Ити кинигэҕэ Аргунов 591-с киһинэн киллэриллэн маннык суруллубут: «Аргунов Георгий Иннокентьевич, 1919 г.р., Атамайский наслег, Горный район, приз. в 1942 г. ЯОГВК, погиб 23.02.43, захоронен в р-не оз. Ильмень, Новгородская обл.»

Түмүк оннугар

Горнай улууһун дьоно буойун-учуутал Георгий Аргунову күндүтүк саныыллара, бэйэлэрин киһилэринэн ааҕаллара биллэн турар үчүгэй. Ол эрээри, үйэтитиигэ сыһыаннаах чахчылар чуолкай буолуохтаахтар. Кэмигэр көннөрүллүбэтэх алҕас кинигэттэн кинигэҕэ соһулла сылдьан, сыыһа өйдөбүлү үөскэтиэн сөп.