Уопсастыба

Онон ситимнээн биһиги Альберт Бүлүүйүскэй «Доҕоттоор, мин Сир тыыннаах киһитэбин!» диэн кинигэтин хомуйан таһаарбыт Анетта Егорованы кытары сэһэргэстибит.

Хара бартыбыал кистэлэҥэ

– Анетта Андреевна, бастатан туран, маннык улахан кинигэ күн сирин көрбүтүнэн эҕэрдэлиибин. Хайдах, туох санаанан салайтаран бу кинигэни таһаарбытыҥ туһунан сэһэргэһиэххэ эрэ. Эчи, аан тылыҥ даҕаны «Аан тыл эбэтэр хара бартыбыал кистэлэҥэ» дэммитэ киһи интэриэһин тута сөрөөн тардар!

– Итини мин оҕо эрдэхпинээҕиттэн саҕалаан быһаарыым. Альберт Егоров-Бүлүүйүскэй мин биир дойдулааҕым, Сунтаар улууһун Кутаната. Оскуолаҕа киириэм иннинэ уҥа өттө босхоҥ, инбэлиит киһи биһиэхэ кэлэн хонон барарын, дьонум кинини Аалбар диэн ааттыылларын, ытыктыырдыы сыһыаннаһалларын, хайдах да туруктаах кэллэр үөрэ-көтө көрсөллөрүн, сороҕор ийэм кини таҥаһын сууйан-сотон, абырахтаан биэрэрин өйдүүбүн. Биһиги ийэлээх аҕабыт элбэх оҕолоох буоланнар, кэрэҕэ-үтүөҕэ тардыстар, үөрэҕи-билиини өрө тутар дьон этилэр. Аҕам Андрей Кириллович Бүлүүйүскэйи дириҥ билиилээх, олоҕу-дьаһаҕы, аан дойдуну киэҥник анаарар, чычаас өйдөөх киһи сатаан тэҥнэһэн кэпсэппэт киһитэ диирэ. Ийэм Вера Петровна олоххо көхтөөх позициялаах буолан, улуус хаһыатын уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнэ этэ, инньэ гынан, Бүлүүйүскэйдиин алтыһар тиэмэлэрэ элбэҕэ, өссө Альберт ийэм туһунан «Дьоруой Ийэ аттестат ылла» диэн ыстатыйаны «Кыымҥа» таһааран турардаах. Кэлин биллэххэ, Альберт Бүлүүйүскэй бас билэр дьиэтэ-уота суох буолан, бэйэтин курдук аҥаардас дьоҥҥо дьукаахтаспыт. Биир кэмҥэ Алексей Иванов-Уһун Өлөксөй диэн оҕонньорго олорбут, олоҕун кэлиҥҥи сылларыгар Кутанаттан хас да биэрэстэлээх Маар Күөл диэн учаастакка, сопхуос пиэрмэтин дьиэтигэр Николай Меркурьевич Афанасьев кырдьаҕаска эҥээрдэспит. Мин кини Кутанаҕа ол Маар Күөлтэн киирэрин өйдүүр эбиппин.

– Оттон ити хара бартыбыал?

– Бүлүүйүскэй бэйэтиттэн төрүт араарбат хара бартыбыаллаах буолара. Онно хоһооннорун укта сылдьар дииллэрэ. Кини 36 сааһыгар сылдьан, 1979 с. сайын өлбүтэ. Ол кэнниттэн били бартыбыала сүппүт үһү диэн үһүйээн курдук иһиллэр буолбута. Мин улаатан үрдүкү кылаастарга тахсан, хоһоон, уопсайынан айар үлэ диэн тугун син удумаҕалаан билиэхпиттэн ол бартыбыалга баар хоһооннору көрүөхпүн, ааҕыахпын наһаа баҕарар буолбутум. Өссө тохсуска үөрэнэ сылдьан Николай Меркурьевич уола Попов Володялыын ол бартыбыалы Маар Күөлүнэн, Кутананан, Сунтаарынан сылдьан көрдөөбүппүт, Бүлүүйүскэйи кытары алтыспыт дьоннортон сураспыппыт да, хантан булуохпутуй? Ол эрээри, дойдутун дьоно-сэргэтэ талааннаах уолларын үчүгэйдик саныыр буоланнар, кини кумааҕыларын ыспакка, сыа-сым курдук тутан уура сылдьыбыттар! Кутана орто оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учуутала Трофим Кириллин-Күндүмэн 1984 с. А.А.Иванов-Күндэ мусуой-дьиэтин тэрийбитэ. Кини онно Бүлүүйүскэйгэ сыһыаннаах матырыйаалы хомуйарын истэннэр, бэйиэт доҕотторо, аймахтара биирдиилээн матырыйааллары биэртэлээбиттэр. Альберт таайын иччитэх турар дьиэтиттэн Трофим Семенович интэринээт оҕолорун кытары биир дьааһыкка хааламмыт Бүлүүйүскэй архыыбын булбут. Онно хоһооннор, суруктар, күннүктэр, уруһуйдар, суруйааччылар илии баттаан бэлэхтээбит кинигэлэрэ, хаартыскалар бааллара үһү, ол гынан баран, били кэпсээҥҥэ киирбит хара бартыбыала суох эбит. 1987 с. кыһын Николай Меркурьевич Бүлүүйүскэй хас да хоһооннордоох тэтэрээтин, ол иһигэр Расул Гамзатов сонеттарын тылбааһа массыыҥкаҕа бэчээттэммитин аҕалан туттарбыт. Оттон «сүппүт быһыылаах» дэммит хара бартыбыалы Бүлүүйүскэй бииргэ төрөөбүт балта Лидия Семеновна Григорьева биэрбит, онно эмиэ хоһооннордоох болокунуоттар, күннүктэр, суруктар бааллар эбит. Бэйиэт быраата Герман Семенович Егоров өссө эрдэ ол бартыбыалтан сорох докумуоннары ылан Николай Васильевич Егоровка биэрбитин, Николай Васильевич мусуойга туттарбыт. Ити курдук, аймахтарын уонна доҕотторун көмөтүнэн Альберт Бүлүүйүскэй архыыба (төһө көстүбүтүнэн) чөкөтүллүбүт.

400-тэн тахса хоһоон

-- Бүлүүйүскэй тыыннааҕар хоһоонноро төһө бэчээттэммитэй?

– Сүрүннээн хаһыаттарга бэчээттэммиттэр, ону таһынан, 1968 с. эдэр суруйааччылар айымньыларын хомуурунньугар, «Чэчир» кассетаҕа, «Уоттаах түннүк» диэн кинигэтэ тахсыбыт, онно 17 хоһооно киирбит. Ол иһин Трофим Семенович муспут матырыйаалларынан саха норуодунай бэйиэтэ Семен Титович Руфовы кытары «Дойдубар мин тыыннаах эргиллиэм» диэн Альберт Бүлүүйүскэй хоһооннорун хомуурунньугун бэлэмнээн, 2003 с. «Бичик» кинигэ кыһатыгар таһаартарбыта, онно 206 хоһоон киирбитэ. 2008 с. А.Н.Шадринаны-Суоһааныны, Н.Н.Алексеевы кытары «Тыыннаахтардыын тыыннаах курдук кэпсэтэ…» диэн ахтыылар кинигэлэрин бэчээттэппитэ. 2015 с. Бүлүүйүскэй Гамзатов сонеттарын тылбаастаабытын таһаартарбыта. Антонина Христофорова Бүлүүйүскэй олоҕун, айар үлэтин чинчийбит дипломнай үлэтигэр олоҕуран, 2013 с. «Ырыа өлбөт анала» диэн кинигэни бар дьонугар ууммута. Чинчийээччилэр сабаҕалыылларынан, Альберт Бүлүүйүскэй 400-тэн тахса суруйуулаах, онтон сороҕо мэлийбит эбэтэр ханна эрэ ууруллан баран, умнууга сытар буолуон сөп. Аны ити үс кинигэ тахсыбытын үрдүнэн архыыбыгар төрүт бэчээттэммэтэх эбэтэр хаһыатынан эрэ муҥурдаммыт айымньы өссө да элбэх эбит. Бу туһунан мин 2021 сс. кыһын Кутанаҕа командировкаҕа тиийэ сылдьан, Трофим Семенович огдооботуттан, Зоя Григорьевнаттан, истибитим. Кини биһикки Бүлүүйүскэй туһунан үгүһү кэпсэппиппит, мин кинигэ таһаарыытыгар үлэлиирбин билэр буолан, Зоя Григорьевна бу дьыалаҕа ылсарбар көрдөспүтэ, Трофим Семенович хараҕын харатын курдук харыстаан уура сылдьыбыт матырыйаалларын – Бүлүүйүскэй хоһоонноох тэтэрээттэрэ, суруктара, күннүктэрэ, хаартыскалара угуллубут били хара бартыбыалын – туттарбыта. Күндэ мусуой-дьиэтин дириэктэрэ Капитон Николаевич мусуойга баар Бүлүүйүскэй эрдэтээҥҥи рукопистарын көрдөрбүтүн сканердаан ылбытым. Ол түмүгэр, бу кинигэ күн сирин көрдө. Туох барыта кэмнээх-кэрдиистээх дииллэр, оччотугар оҕо сылдьан көрдөөн баран булбатах хара бартыбыалым миэхэ тиксиэхтээх кэмигэр тигистэҕэ.

Икки олук – икки кынат

– Чахчы да интэриэһинэй эбит! Оччотугар ол хоһооннор илиинэн суруллан сылдьалларын көмпүүтэргэ бэйэҥ талан киллэрдэҕиҥ дии? Дьэ, улахан үлэни көрсүбүккүн. Мин бу кинигэни аахтым, астынным, Бүлүүйүскэй айар үлэтин түһүмэхтэринэн арааран сааһылаабыккын, аан тылыҥ бэйэтэ научнай хабааннаах диэтэххэ, омуна суох буолуо.

– Кинигэ икки олуктан турар. Бастакы олукка хара бартыбыалтан ылыллыбыт матырыйааллар киирдилэр, иккис олук биир дойдулаахтар ахтыыларыгар, бэйиэт төрдүн-ууһун сырдатыыга ананна. Альберт Егоров хоһоонноругар бастаан ийэтин аатынан «Дьэлиэнэ уола» диэн илии баттыыр эбит, 1959 сылтан «Альберт Бүлүүйүскэй» диэн псевдонимы ылыммыт. (Ол туһунан бэйэтэ суруйбута кинигэҕэ киирдэ). Уҥа өттө босхоҥ буолан, хаҥас илиитинэн суруйар киһи диэтэххэ, буочара үчүгэйдик ааҕыллар итиэннэ бэчээккэ бэлэмнээн илдьэ сылдьыбыт быһыылаах, хоһооннорун «үрүҥэр» таһаарбыт, биир-икки эрэ хоһоон «харанан» сылдьар. Аны хас биирдии хоһоонун, атын да айымньыларын хаһан, ханна суруйбутун бэлиэтиир үгэстээх эбит. Арай, бэрт аҕыйах хоһоон, ол иһигэр ырыа буолбут «Уоттаах түүҥҥү Дьокуускай», хаһан суруллубуттара биллибэт. Бу хоһоону Кутанаҕа үөрэнэ сылдьан, 1962 с. саас, эдэр талааннар өрөспүүбүлүкэтээҕи мунньахтарыгар бара сылдьан суруйбут буолуохтаах.

– Хоһооннорун таһынан Альберт Бүлүүйүскэй тылбаастара, суруктара, күннүктэрэ киллэриллибитэ, өссө төрүччүтэ баара кинигэ ис хоһоонун бэркэ байыппыт.

– Бүлүүйүскэй эпистолярнай нэһилиэстибэтэ, күннүктэрэ болҕомтолоохтук ааҕар киһиэхэ элбэҕи кэпсииллэр, бэйиэт тус олоҕун, ону сэргэ саха литературатын, култууратын оччотооҕу туругун, айар интэлигиэнсийэ эйгэтин арыйаллар. Бүлүүйүскэй хараҕынан. Кинигэ «Доҕоттоор, мин Сир тыыннаах киһитэбин!» диэн баара эрэ 20 саастааҕар суруйбут «Мин бүгүн эдэрбин» диэн сонеттарыгар баар строка тылларынан ааттанна. Хара бартыбыалтан ити сонеттары тус бэйэтин илиитинэн суруйбута көстөн, кинигэҕэ киллэрилиннэ. Бүлүүйүскэй эдэркээн сааһыгар сонет курдук классика уустук киэптээх айымньытыгар болҕомтотун уурбута, тылы-өһү дэгиттэр баһылаабыта мээнэҕэ буолбатах эбит. Кини 1974-1975 сс. Расул Гамзатов сонеттарын тылбаастаабыта. Талааннаах бэйиэт сонет уратытын, эстетикатын итиэннэ ааптар тыынын толору биэрэргэ кыһаммыт уонна ол соругун толорбут. Чэ, мантан ордугу кэпсээбэппин, кинигэ күн сирин көрдө, ааҕааччы дьүүлүгэр таҕыста. Альберт Бүлүүйүскэй кыра сааһыттан ыарыһах буолан, олоххо тардыһар күүһү айар үлэҕэ булбута, күлүм гынан ааспыт олоҕор Поэзияны үҥэр таҥара оҥостубута. Поэзияҕа таптала кинини олоххо кынаттаабыта. Поэзияҕа таптала кинини бар дьонугар тилиннэрдэ.

Альберт Бүлүүйүскэй хоһоонноро

ДОЛГУННАР

Эрэһэ долгуннар

Эппэҥнии сыталлар,

Харылыы-барылыы

Тыаһыыллар, усталлар,

Күлүмнүү-дьиримнии,

Түллэҥнии сырсаллар.

Кытылы кэлэннэр

Кууһаллар, тэйэллэр,

Көбүөхтүү долгуйан

Дьиэрэҥкэй тэбэллэр,

Ардыгар уоскуйан

Талбаара усталлар.

Санаабар долгуннар,

Бу көмүс долгуннар,

Бу үйэ көҥүлүн

Уруйдаан ыллыыллар,

Бу олох күндүлүн

Айхаллаан тыаһыыллар.

1958 с.

КҮҺҮН

Түүн ахсын кырыа суорҕанынан

Үллүммүттэр халтаҥ хонуулар.

Сүлүүдэ таастаах хаппаҕынан

Бүрүммүттэр чуумпу уулар.

Хатыҥнар сайын бааммыт

Хасыыҥкаларын устаннар

Алтан кырааскаҕа ымньаммыт

Араҕас былааты бааммыттар.

1959 с.

КЫҺЫН

Тулам харах ыларынан

Тунал хаары бүрүммүт.

Аралыйар ырааһынан

Айылҕабыт күлбүт-үөрбүт.

Кыһыҥҥыбыт кыраһата

Кылбачыйарын көрөбүн,

Айылҕа баай кырааската

Аҕыйаабатын сөҕөбүн.

1959 с.