Уопсастыба

УДЬУОР ТАБАҺЫТТАРБЫТ

Өлөөн» МУТ 2 №-дээх ыстаадатын чуумсуга Евдокия Николаевна Андреева кэргэнин, ыстаада биригэдьиирэ Дмитрий Христофоровиһы уонна оҕолорун кытары.

 – Евдокия Николаевна, ыстаадаҕа оҕону иитиини олус интэриэһиргээтим. Кыһыҥҥы бытархан тымныыга, сайыҥҥы-күһүҥҥү ардахха-силбиккэ, үөҥҥэ-көйүүргэ табаны батыһан көһө сылдьыы, куруук табанан айаннааһын, эһиги курдук, кыра оҕолордоох ыалга уустуктардааҕа биллэр. Элбэх оҕолоох ийэттэн хайдах ото-маһа суох, уута кэмчи, уйаара-кэйээрэ биллибэт туундара сиригэр оҕону иитэр кистэлэҥҥин билиэхпин баҕардым.

 – Мин удьуор табаһыттар оҕолоробун. Аҕам Николай Егорович Антонов сопхуос саҕана ыстаадаҕа бостууктаабыта, кэлин биригэдьиирдээбитэ. Ийэм Анна Егоровна билигин да 5 №-дээх ыстаадаҕа чуумсуктуур, табаһыттар үлэлиир-хамсыыр усулуобуйаларын тэрийэр хаһаайка. Онон, көс олоҕу эппинэн-хааммынан билэ, ылына улааттаҕым дии.

«Киһи туохха барытыгар үөрэнэр» диэн сөпкө этэллэр, баар, олорор олоххун ылынаҕын, үөрэнэн хаалаҕын. Кыра эрдэхпинэ, ыстаадаҕа илдьимээри гыннахтарына, ытыы-ытыы барсарым. Тоҕо диэтэххэ, онно айылҕа тэтимигэр киирэҕин, онно үөрүү-көтүү, дьоллоох оҕо саас баар. Кэргэним эмиэ удьуор табаһыт. Ийэтэ Раиса Алексеевна, аҕата Христофор Ануфриевич Андреевтар ыстаада дьоно. Онон, икки өттүттэн табаһыт хааннаахпыт, туундараны сөбүлүүбүт, ыстаадаҕа олорорбутун ордоробут.

БАТЫҺЫННАРА СЫЛДЬАН ҮӨРЭТЭБИТ

 – Оҕолоргун ыстаада олоҕор хайдах үөрэтэҕиний? Хас да кыра оҕолоох эдэр ыал сотору-сотору көһөрө уустук буолаарай, тыһыынчанан таба хаамыытынан айанныыры оҕо барахсан хайдах тулуйарый? Оҕолоргун аһыммаккын дуо?

– Дьэ, тулуйалларыгар эрэ тиийэллэр. Бэйэм эмиэ итинник улааппытым. Былыыр-былыргыттан, көс олохтоох өбүгэлэрбит саҕаттан, маннык олоҕунан олорон кэлбит буоламмыт норуот буола сырыттахпыт дии. Тоҕо мин оҕолорбун аһыныамый? Төттөрүтүн уустугу, ыараханы тулуйарга үөрэтэбин. Кыра аайы кыһаллыбаппын. Оччоҕуна эрэ уу кырыымчык, мас-от суох сиригэр киһи буолалларын өйдөтө сатыыбын.

Оҕолор биһигини кытары тэҥҥэ сылдьан, туундара, ыстаада олоҕор үөрэнэллэр, улааталлар. Төрөөттөрүн кытта, ыстаадаҕа илдьэ тахсабын. Дьэ, онтон ыла саҕаланар көс олохпут. Хас көстөхпүт ахсын табаҕа олорон айанныыллар, биллэн турар, кыраларыгар күрүөлээх айанныыллар. Улааттахтарын ахсын уучаҕы бэйэлэрэ миинэр буолаллар. Билигин уолаттарым үһүөн көмө дьоно, аҕаларыгар таба тутуһаллар, үүрсэллэр. Ханна көһөн тиийдибит да, балаакканы туруоруу, ууну баһыы уонна уоту оттуу – барыта кинилэр үлэлэрэ. Хомунарга эмиэ итинник эбээһинэстээхтэр, эбиитин маамыктанан таба туталлар, үүрсэллэр. Маннык үлэлэри күһүнүн, оскуола аһыллыар, балаҕан ыйын ортото бөртөлүөт кэлэн ылыар диэри толороллор.

ЫСТААДА ОЛОҔО КӨРҮННЬҮК БУОЛБАТАХ

 – Ити этэн аһардыҥ дии, дьону көрөн үөрэнэллэр диэн? Аҕалара Дмитрий Христофрович да бэйэтэ холобур буоллаҕа дии! Уонна хас биирдии табаһыт бэйэтин кыанарын, түргэнник-тарҕаннык туттарын-хаптарын, барыны бары сатыырын, туох да үлэттэн иҥнэн-толлон турбатын барытын уу харахтарынан көрө-билэ сырыттахтара дии. Киһи киэн туттар дьиҥнээх холобура диэн бу буоллаҕа.

– Оннук. Ыстаада олоҕо көрүнньүк олох буолбатах. Күнүстэри-түүннэри өрө мөхсөр эппиэтинэстээх үлэ. Ыстаадаҕа баар ыаллар, дьоннор бары биир ситимҥэ сылдьабыт: биир өйгө-санааҕа, биир үлэҕэ, биир дьарыкка. Бары биир ыал оҕолорун курдукпут. Оҕолорбутун эйиэнэ-миэнэ диэбэппит, кимтэн да тугу да көҥөммөппүт, хардары-таары бэрсиһэ, көмөлөсүһэ сылдьабыт, оҕолорбутун эмиэ оннук иитэбит-үөрэтэбит. Бэйэ-бэйэҕэ аһаҕас, куттаҕаһа суох, ыарахантан чаҕыйбат буоларга оҕолор ыстаада дьонуттан үөрэнэллэр.

Оҕолорум аҕаларын наһаа таптыыллар, кинини холобур оҥостоллор, батыһа сылдьаллар. Аҕалара да барытын сатыыр, табаһыт ыарахан үлэтин уонна булт араас сатабылларыгар үөрэтэр, ордук кыра уол, Коля, аҕатын курдук буолуон баҕарар. Уонна биир дьиэ кэргэн буолан аҕабытын кытта бииргэ олороору, бу туундараны таптаан, иэримэ дьиэ оҥостон олордохпут дии. Ыстаада табаһыттара табалары туталларыгар, балыктыы баралларыгар уолаттарым үөрүүнэн барсаллар, онно аралдьыйаллар, саҥаны көрөн дуоһуйаллар уонна ол дьарыгы сөбүлүүллэр, баһылыыллар.

 – Тыһыынчанан таба ортотугар сылдьар оҕолор бука, табалары араара, майгыларын билэ улааталлара буолуо. Анал табалардаахтар дуу?

 – Баар бөҕө. Табалар да киһи курдуктар ээ. Сыстар-сыстыбат, чугаһатар-чугаһаппат дьоннордоохтор. Сымнаҕас, көлүүргэ тута үөрэнэр табалар эмиэ бааллар. Оҕолорум бары анал табалардаахтар. Олорун төрөөттөрүн кытта таптаан, имэрийэн, улааттаҕына миинэн күннүүллэр. Туус биэрэн чугаһаталлар. Санаатахтарын аайы мииннэ охсоот, киэҥ туундараҕа сүүрдэ охсон кэлэллэр. Иллэҥ кэмнэригэр көҥүл сүүрүү-көтүү, уучаҕынан сүүрдүү, маамыктаны быраҕыы кинилэргэ дьэ бэртээхэй дьарык. Сороҕор төлөпүөҥҥэ да олорон ылаллар эрээри, дэриэбинэҕэ курдук уһун кэмҥэ буолбатах.

«Ыстаадаҕа сылдьан ыалдьыбаттар» диирбин муодарҕаан хаста да ыйыттыҥ дии. Арааһата, мэлдьи хамсана-имсэнэ, сүүрэ-көтө сылдьалларыттан уонна ону олус сөбүлүүллэриттэн ини. Муодата диэн баар, бөһүөлэккэ киирдибит да, дьэ ыалдьаллара киирэр. Билигин Дима төрдүс кылааска, Афоня иккис кылааска, Коля маҥнайгы кылааска үөрэнэллэр. Улаатаннар көмөлөрө элбээтэ. Кыыспыт кыра, ол эрээри, кыаҕын иһинэн эмиэ туһата элбэх, бэйэтигэр сөп түбэһэри барытын сатыыр, толлон турбат, убайдарын кытта бииргэ сылдьыһар киһи.

Быйыл Табаһыт бырааһынньыга үчүгэйдик ааста. Бэркэ тэрийбиттэр. Бириистэрэ да ботуччу. Күрэхтэһиигэ Алгыс Федоров биир көстөөх сиргэ табанан сүүрдүүгэ чөмпүйүөн буолан, 1 000 000 солк. тутта, Зиновий Лганов иккис миэстэни ылан, «Буран» көлөнөн наҕараадаланна. Бэтэрээннэргэ кырдьаҕас табаһыт Владимир Николаевич Андреев 5 км табанан сүүрдүүгэ бастаан, «Буранынан» наҕараадаланан үөрүүбүт муҥура суох. Биһиги оҕолорбут үһүөн күннээтилэр: Коля 1,5 километрга уучаҕынан сүүрдүүгэ чөмпүйүөннээтэ, Дима маамыктаны быраҕыы күрэхтэһиитигэр иккис миэстэни, оттон Афоня үһүс миэстэни ыланнар, үөрдүбүт-көттүбүт.

ТАБА БААРЫН ТУХАРЫ....

 – Дьэ, үчүгэй кэпсээни иһиттим! Таба иитиитинэн, көс олоҕунан үйэҕит тухары дьарыктанабыт диэн этэҕин, оттон оҕолоруҥ арай, көс олоҕу талабыт, табаһыт буолабыт диэн турдахтарына туох диэххиний?

 – Өбүгэлэрбит киэҥ-нэлэмэн туундара олохтоохторо. Ааттаах-суоллаах, хорсун-хоодуот табаһыт дьоннор. Биһиги бэйэбит да кинилэр дьарыктарын салгыыр олоҕу олоробут уонна оҕолорбутун да оннук иитэ сырыттахпыт. Онон, хааммытын салгыыр, удьуорбутун ууһатар уолаттарбыт норуоппут үрүҥ тыынын өллөйдөөн баччаҕа диэри аҕалбыт табабыт барахсаҥҥа олохторун анаатахтарына, олус үөрүөхпүт, киэн туттуохпут турдаҕа. Ол эрээри, аныгы сайдыылаах үйэҕэ көс олохтоох табаһыт ыал үөрэхтээх, аныгылыы сыыдам көлөлөрдөөх буолуоҕун, итиэннэ наһаа билиҥҥи курдук ыарахан усулуобуйаҕа олорботугар баҕарыам этэ.