Уопсастыба

164 тыһыынча таба

– Хотугу төрүт салааҕа (табаны иитиигэ, килиэккэлээх кыылы иитиигэ, бултааһыҥҥа уонна балыктааһыҥҥа) идэтийэр хаһаайыстыбалар өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 60 %-ын иччилээн, көрөн-истэн олороллор. Чопчу таба иитиитигэр 114 хаһаайыстыба идэтийэр, олорго 1 245 киһи (1010 табаһыт, 235 чуумсук) үлэлииллэр.

Кинилэр сыралаах үлэлэрин түмүгэр, күн бүгүҥҥү туругунан, 164 тыһыынча 79 таба баар. Ордук элбэх таба Усуйаанаҕа (33 419), Анаабырга (21 182) уонна Булуҥҥа (16 202), Муомаҕа (14 446), Аллараа Халымаҕа (10 303) баар. Сыл түмүгүнэн улахан табаны чөл тутуу 79,5 %-ҥа, тугуту ылыы 48,4 %-ҥа тэҥнэстэ. 38 636 тугут төрөөтө, 2023 сыллаахха 34 609 этэ.

Кэмигэр тиэрдиллибитэ

Салааны сайыннарыыга көрүллүбүт үп-харчы Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ табалаах 19 улуус дьаһалталарын кытары түһэрсибит сөбүлэһиитин быһыытынан тиэрдиллэн турар.

Ол иһигэр, «Тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта» судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн, 19 мөл 994 тыһ. солк көрүллэн, хаһаайыстыбалар 1 507 ыччат табаны атыылаһан, тиэйэн илдьибит ороскуоттарын толуйдулар. Ол иһигэр, Томпоттон Г. Голикова хаһаайыстыбата Өймөкөөнтөн 100 табаны, «Негут» община «Өлөөн» муниципальнай унитарнай тэрилтэттэн 20 табаны, «Сонкан» община (Алдан) Забайкальеттан 50 табаны, «Хоһуун» община (Эбээн Бытантай) «Таба-Яна» кэпэрэтииптэн 167 табаны ыллылар. Ити курдук, дьоҕус аҕа ууһун общиналара табаларын элбэтэргэ, боруодаларын тупсарарга үлэлииллэр. «Эдэр табаһыт» социальнай өйөбүл бырагырааматынан 14 эдэр табаһыкка олорор дьиэ тутталларыгар (атыылаһалларыгар) 2-лии мөлүйүөн харчы бэрилиннэ. 15 хаһаайыстыбаҕа 20 маршрутнай дьиэни уонна 8 хараалы туттарга көмө көрүлүннэ.

Федеральнай бүддьүөттэн, РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин чэрчититнэн, 21 мөл. солк. көрүллэн, алта хаһаайыстыба тиэхиньикэ атыыласта. Уһук Илини сайыннарыы министиэристибэтин чэрчитинэн 15 мөл. солк. көрүллэн, Аартыка улуустарын хаһаайыстыбаларыгар анаан аҕыс квадрокоптер, 31 кэмпилиэк күн уотунан үлэлиир панель, 15 көһө сылдьар дьиэ атыылаһылынна, 5 хараал уонна 3 км. усталаах күрүө тутулунна.

Былаан 96,6 %

Таба ахсаанын элбэтэргэ сыллата тиэрдиллэр былаан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 96,6 % толорулунна. Абый, Алдан, Муома, Нерюнгри, Орто Халыма, Өлүөхүмэ, Өймөкөөн, Эдьигээн, Усуйаана улуустара сорудахтарын толордулар, сорохтор өссө куоһардылар. Холобур, Усуйаана улууһа былаанын 103,9 % толордо. Манна «Таба-Яна» кэпэрэтииби таһынан түөрт аҕа ууһун общината баар. Кинилэр холбоон 6 874 тугуту ыллылар, улахан табаны чөл иитиини 83,9 % ситистилэр.

Ити эрээри наһаа хаалбыт, олус мөлтөх көрдөрүүлээх хаһаайыстыба диэн суох. Кэбээйи былаанын 96 % толордо. Бу улууска «Сэбээн» судаарыстыба унитарнай тэрилтэтин таһынан 11 аҕа ууһун общината баар. Кинилэр 2 133 тугуту ылан, тугут төрүөҕүн 60 % ситистилэр (2023 с. көрдөрүү 48 % этэ).

Сорудахтан хаалыы сүрүн төрүөтүнэн адьырҕа кыыллар мэнээктээһиннэрэ, ыстаада табаларын кыыл табалар аймааһыннара, ыһыылара уо.д.а. буолар.

Сэрэниҥ – бөрөлөр!

Улахан кутталы бөрө оҥорор. Хаһаайыстыбалар ааспыт 2024 сыл устата барыта холбоон 838 бөрөнү өлөрдүлэр, онтон 338 эрэ бөрө тириитин туттардылар. Соҕотуопкаҕа боломуочуйалаах тэрилтэ, хомойуох иһин, харчыта суоҕунан, итинтэн элбэх тириини тутар кыаҕа суох. Адьырҕа кыыллары уодьуганныырга, ахсааннара аһары элбээн кутталы үөскэтэллэрин бохсорго бөрө тириитин туттарыыга үп-харчы үгүөрү соҕустук көрүллэрэ наада этэ.

Бөрөлөр ордук Үөһээ Халыма, Өймөкөөн, Эбээн Бытантай, Кэбээйи уонна Муома улуустарыгар элбээтилэр. Үөһээ Халыма булчуттара кэлиҥҥи күннэргэ 7 бөрөнү сууһардылар! Өссө сонордоһуохтарын хаар халтаҥ буолан, «Буран» сырыытын харгыстаабыт. Даҕатан эттэххэ, хаар быйыл туундаҕа да, тайҕа да суоналарыгар олус чараас.

Кыыл табалар

Сэтинньи саҕаланыытыгар «Өлөөн» МУТ Дьэлиндэттэн уонча көстөөх Улахан Куонапка диэн үрэҕинэн сылдьыбыт үс ыстаадатын табаларын Таймыыртан тахсан иһэр кыыл табалар сөрөөн эрэллэрэ биллибитэ. Улууска суһал ыстаап тэриллэн, кыыл таба ааһыытын хонтуруоллуур, ыстаадаларга сүтүгү таһаарбат туһугар дьаһаллар ылыллыбыттара, табаһыттара көмөҕө эбии дьоннор туруоруллубуттара. Ити айанныырга олус уустук кэм этэ, хаар түһэ илик буолан, «Бураан» сылдьар кыаҕа суоҕа. Биһиги министиэристибэттэн Айылҕа харыстабылын министиэристибэтигэр кыыл табалар ахсааннарын учуоттуурга, айанныыр маршруттарын быһаарарга көмөлөһүҥ диэн сурук ыыппыппыт. Онуоха бу үлэҕэ бөртөлүөтү көтүтэр үп суоҕун, аны Таймыыр кыыл табатын өлөрөр төрүт бобулларын туһунан эппитэрэ. Инньэ гынан, улуус дьаһалтата бөртөлүөт сакаастаан, табаһыттар кыыл табалар ааһар сирдэринэн кэрийэ сылдьан, ыстаада табаларын боһойорго үлэлээтилэр. Ол эрээри, кыыл табалар элбэхтэрэ бэрт буолан, ыстаада табаларын быһа анньан ылар кыайтарбатах, бары Красноярскай кыраай диэки түһэ турбуттар.

Тыа хаһаайыстыбатын улуустааҕы управлениетын чахчытынан, «Өлөөн» МУТ 1 698 табата сүппүт, «Дьэлиндэ» МУТ табата энчирээбэтэх. Онон, улуус саҥа сылы 5 132 табалаах көрүстэ. Хаһаайыстыба ороскуотун сороҕун толуйарга министиэристибэ эбии үбүлээһини туруорсар, атын улуустартан уонна өрөспүүбүлүкэ таһыттан 500 табаны атыылаһан аҕаларга 19 мөл. солк. ирдэнэр. Өлөөннөр эбэҥки табатын иитэр, оннук боруода табалар Өлүөхүмэҕэ уонна Забайкальеҕа, Красноярскай кыраайга бааллар. Үс сыл устата, ол эбэтэр 2025-2027 сс., 500-түү табаны атыылаһан аҕалар буоллахха, хаһаайыстыба ороскуотун сороҕун боппуруоһа быһаарыллыан сөп.

Улуус дьаһалтата күүтүллүбэтэх түбэлтэни (кыыл табалар ыстаада табаларын уккуйан барыыларын) учуоттаан, 2025 сылга көрүллэр субвенция кээмэйин 2024 сыл таһымыттан аччаппакка көрдөһөр.

Саркаптоз

Бэтэринээринэй эмтиир-сэрэтэр үлэ тиһигин быспака ыытыллар буолан, уопсай турук куһаҕана суох. Ол эрээри, таба диэн туундара-тайҕа көҥүл кыыла, хаһан баҕарар араас ыарыыны хабар кутталлаах. 2023 сыл сайыныгар Анаабырга кыыл табалартан сыстан, биир ыстаада табалара саркаптозка (чесоткаҕа) ыалдьыбыттара бэлиэтэнэн, ону утары үлэ тута тэриллибитэ. Ыарыыны төрдүттэн суох оҥорорго Суол хаартата оҥоһуллан, ааспыт саас ыстаадаларга саркаптозтан уонна Сибиир дьааспатыттан быһыылар бэриллибиттэрэ.

Билигин да үлэ салҕанар. Улуус дьаһалтата саркоптоһу утары охсуһар оробуочай бөлөхтөр кэлэр-барар айаннарын ороскуотун сороҕун толуйарга, кинилэргэ уонна табаһыттарга биирдэ кэтиллэр анал таҥаһы, эми-тому хааччыйары туруорсаллар.

Быйылгы соруктар

Билигин ыстаадалар табаны ааҕыыны, наардааһыны түмүктээннэр, кыһыҥҥы маршруттарынан сылдьаллар. Таба ахсаанын энчирэппэт туһугар, биригээдэ тэрийэн, бөрөлөрү бултаһаллар. Анаабырдар саркаптоз ыарыыны утары салгыы үлэлииллэр, өлөөннөр Таймыыр кыыл табалара төһө элбэхтэрин, өссө ханан ааһыахтарын сөбүн үөрэтэллэр, кыраҕытык кэтииллэр.

Быйыл таба ахсаанын 175 тыһыынчаҕа тиэрдэр сорук турар. Өлөөн, Алдан, Эдьигээн, Нерюнгрин, Муома уонна Томпо улуустарын хаһаайыстыбалар барыта холбоон, 1 500 табаны атыылыахтаахтар-атыылаһыахтаахтар. Элбэх табалаахтар эт соҕотуопкатыгар үлэлииллэр, онон Анаабыр, Булуҥ, Усуйаана, уонна Аллараа Халыма улуустарыгар буойуналаах астыыр сыахтарга таба этин бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга бэлэмниир үлэ күүһүрдүллүөҕэ.

Хаартыскаҕа:

1. (Хаҥастан уҥа) «Таба-Яна» кэпэрэтиип 3 №-дээх ыстаадатын биригэдьиирэ Семен Филиппов, Усуйаана улууһун тыатын хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччы Артем Милютин.

2-3. Табаны түмэн ааҕыы, имнээһин түбүктэрэ.

Хаартыскалары Иннокентий Баланов тиксэрдэ.