Уопсастыба

Саха сирэ бэйэтин бас билиниитин тосхоллоро баар буолбуттара. Сиртэн хостонор баай, экэниэмикэ, бырамыысалынас тутулугар саҥа сүүрээннэр хото киирбиттэрэ. Төрөөбүт тылбытынан үөрэниибин, эйгэтин кэҥэтиибит хааччаҕа суох буолбута, култуураҕа, литэрэтиирэҕэ саҥа ааттар күөрэйбиттэрэ, көҥүл тыыннаах айымньылар өрө анньан тасхыбыттара. Дьон көҥүл тыынын ыймахтаабыта.  Бу барыта ССРС диэн ааттаах модун держава ыһыллан, уларыта тутуу диэн ааттаммыт кэми кытта бииргэ буолбута.  1991 сыллаахха Саха сирин олохтоохторо бүттүүн өрө көтөҕүллэн туран, маҥнайгы бэрэсидьиэни талаллар.  Саха ССР Үрдүкү сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорбут    Михаил Ефимович Николаев норуот  76,7 %  куолаһын ылан, бар дьонун итэҕэлин толорон,  уустук эрээри сырдык  эрэллээх  суолунан илдьэ барар.

“Суверенитеты ылынан Саха Өрөспүүбүлүкэтэ норуоттарын иннигэр толору эппиэтинэһи сүкпүтэ”, - диэн эппиттээх Михаил Ефимович. Кырдьык, сиртэн хостонор баайы бас билии Өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр киирбитэ, саха ыччата тиэхиньиичэскэй идэни баһылыыр бэлиитикэтэ турбута, саха ыччата бырамыысалынас диэки эрэллээхтик хайыспыта.

Биһиги күн бүгүн умнубаппыт оччотооҕу көҥүл тыынын. Хайа саха тыллаах санаабат буолуой, 1992 сылаахха буолбута маҥнайгы саха конгреһын? Саха народнай суруйааччыта Софрон Петрович Данилов толору мустубут саала иннигэр туран эппит тыла иҥпитэ саха сүрэҕэр.   

 “Саха сирэ – сахалар төрүт Ийэ дойдубут. Бу сир бүттүүммүт дьылҕатын биһигэ, олоҕун уйата, дьолбут - соргубут да, муҥмут - сорбут  да төрүтэ. Быһата, кини дьылҕата  - биһиги  дьылҕабыт, кини дьоло -  биһиги дьолбут, кини соро – биһиги сорбут. Уонна туох баар  уйулҕабынан  эрэнэн, итэҕэйэн туран этиэхпин баҕарабын: бу күн сырдыгын көрөрбүт тухары кинини  биһигиттэн былдьыыр күүс суох!”   Суруйааччы тылыгар иһиллэр норуот мунньуммут, хаайтарбыт, туоххаһыйбыт, үйэлэргэ эрэнэ күүппүт  санаата!

            Судаарыстыбаннаһы төрүттээбит Саха Сирэ 1993 с. Ил Түмэн судаарыстыбаннай мунньаҕын барлааманын тэрийбитэ. Ол кэмтэн бэттэх, сэттис төгүлүн ыҥырыылаах Ил Түмэн мунньаҕын дьокутааттарын таллыбыт.   

Судаарыстыбаннастаах  саха омугун олоҕун укулаата уларыйан, күн бүгүн Арассыыйа иһигэр олорон, атын эрэгийиэннэри кытта бииргэ сайдыы суолун хорутан  иһэр.

Сыл аайы балаҕан ыйын 27  күнүгэр долгуйан туран Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын күнүн бэлиэтиибит. Быйыл бу күн Саха Сирин быыбардааччыларын 74, 77 %  куолаһын  ылан, Айсен Сергеевич Николаев иккис төгүлүн Ил Дархан солотугар киириэҕэ. Бу күммүт суолтата күүһүрэн, историческай ситим буолан, бүппэт тыыннаах бүтүн олох эргииринэн буолар.

Биһиги хас да киһиттэн “Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннаһын күнүн суолтата туохханый?” – диэн ыйыттыбыт.

Уйбаан Шамаев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин лиссиэйин директора, физика уонна математика бибилмнэрин доктора:

Нуучча кэлиэн иннинэ саха бэйэтин бас билэн олорбута. Онон судаарыстыба буолуу диэн саха былыргыттан иитиэхтээн кэлбит ыра санаата.

   Судаарыстыбалар холбоһуктарыттан турар улахан судаарыстыба, атыннык эттэххэ федерализм эбэтэр конфедерализм диэн киһи - аймах историятыгар былыргыттан баар үгэс. Ыраахтааҕылаах Россия империятын иһигэр оннук тутул үөскүүр кыаҕа суох этэ.

   1922 саха бастакы Республиката, 1990 сыллаахха - иккис Республиката үөскээбиттэрэ. Иккис республика түөрэҕэ олорбут күнэ - балаҕан ыйын 27 күнэ, суверенитет декларацията биллэриллибит күнэ. Суверенитет уонча сыл тулуһан  турбута. Ити кэмҥэ Саха сирэ, бары республикалар сөҕүмэрдик сайдыбыттара. Ол Россия сайдыытыгар мэһэйи аҕалбатаҕа, төттөрүтүн салгыы сайдарыгар төһүү буолбута.  Биллэрин курдук, ити кэнниттэн федерализмы көтүрүү саҕаламмыта.  Россияҕа дьиҥнээх федерализм эргиллиэхтээх, политическай уонна экономическай өрүттэрэ  хааччахтаммыт республикалар төттөрү чөллөрүгэр түһүөхтээхтэр. Бу күн суолтата онно сытар.

Руслан Платонов, “Биир Ньыгыл Арассыыйа” баартыйа Саха сиринээҕи толорор кэмитиэтин салайааччыта:

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Арассыыйа саамай улахан эрэгийиэнэ. Манна 120- тахса араас норуот  олорор, үлэлиир, сайдыыны түстэһэр. Биһиги киэн тутта олох бары салаатыгар көрдөрүүбүтүнэн Уһук Илиҥҥи регионнарга биир бастыҥ ахсааныгар киирэрбитин бэлиэтиибит.  Хаарыан үчүгэй дойдубутун  түһэн биэрбэккэ, ситиһиилэри өссө хаҥатан, биир сомоҕо буолан, өрөспүүбүлүкэбит кэскилин, салгыы сайда турарын туһугар үлэлиэххэ-хамсыахха. Арассыыйа туох-ханнык иннинэ дьонунан күүстээх. Онон хас биирдии киһини истэн, миэстэҕэ баар саҕалааһыннары өйөөн, бары биир сомоҕо буолан, Өрөспүүбүлүкэбит Судаарыстыбаннаһын өссө чиҥэтэ, күүһүрдэ туруоҕуҥ!

Михнаса Атласова, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ доцена, педагогическай билим хандьыдаата.

- Судаарыстыбыннас норуот тылыгар, өйүгэр-санаатыгар тирэҕирэн олоҕуран баран, уһун үйэлэргэ саҥаттан саҥа көлүөнэ дьон илдьэн иһэр.

Саамай сурунэ онно норуот тыла баар буолан,  территория итиэннэ нация тыыннаах, баччааҥҥа диэри биһиги бэйэбит сирбитигэр олорон кэллибит. Онон тылбытын  мүччү  ыһыктар күммүт үүммэтин!

Жанна Барашкова, СӨ үөрэҕин туйгуна, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ:

Бастатан туран, Саха сирэ, саха дьоно бары Арассыыйа субъектарын, Аан дойду судаарыстыбаларын, дьонун-сэргэтин кытта тэҥ бырааптааҕын туһунан этэр-кэпсиир.

Иккиһинэн, биһиги, сахалар, омук быһыытынан историябытын, култуурабытын, төрүт үгэстэрбитин  үөрэтэн-билэн, салгыы сайыннаран, оҕолорбутугар тиэрдиэхтээх иэспит тирээн турарын санатар.

Үсүһүнэн, бу Орто дойдуга САХА ОМУК дьоллоох, эйэлээх олохтоох, үлэнэн, үөрэҕинэн тыынан олорорбут туһугар үлэлиир сокуоннар бааллар диэн эрэллээх буолуохпутун баҕарар күммүт.