Уопсастыба

Көрдөрүүлээх оскуола

Петр Васильевич Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун, Майа сэлиэнньэтин, Хаптаҕай нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, «1941-1945 сс. Аҕа дойду сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээл, «Баартыйа килбиэнэ» уордьан уонна үбүлүөйдээх мэтээллэр кавалердара. Хомуньуус баартыйа кэккэтигэр киирбитэ быйыл, 2024 сыл кулун тутарга 75 сылын туолла. Ытык кырдьаҕас оҕо сааһын, үөрэммит оскуолатын туһунан маннык сэһэргиир:

— Мин 1925 сыллаахха от ыйын бастакы күнүгэр Хаптаҕай нэһилиэгэр, Огдороон түөлбэтигэр сайылык дьиэҕэ төрөөбүтүм. Аҕам Василий Гаврильевич Улуу Тоҕойтон, ийэм Евдокия Дмитриевна II Тыыллыма Саввиннарыттан төрүттээх этилэр. Бииргэ төрөөбүт төрдүө этибит, убайым Сэмэн миигиттэн уон сыл аҕа, учуутал үөрэҕин 1942 сыллаахха бүтэрэн баран, Сунтаарга олохсуйбута, үөрэх чааһын иниспиэктэринэн, сэбиэдиссэйинэн, хомуньуус баартыйа райкомун уопсай отделын сэбиэдиссэйинэн, араадьыйа кэмитиэтин эрэдээктэринэн үлэлээбитэ. Балтым Марта алтыс кылааһы бүтэрэн баран, сэрии сылларыгар холкуоска үлэлии сылдьан, ууга түһэн өлбүтэ. Быраатым Гоша өрүс училищетын бүтэрэн, Дьааҥыга катер старшинатынан үлэлии сылдьан, ууга түһэн өлбүтэ.

Хаптаҕай начаалынай оскуолатын маҥнайгы кылааһыгар 1934 с. үөрэнэ киирбитим. Оччолорго Хаптаҕай оскуолата Саха национальнай уопутунай көрдөрүүлээх оскуолата (ЯНОПШ) диэн ааттанара. Бүтүн Саха Сириттэн Парфений Никитич Самсонов, Надежда Евменьевна Самсонова, Николай Васильевич Егоров, Василий Васильевич Назаров, Василий Семенович Игнатьев, Лука Никитич Харитонов курдук бастыҥ учууталлар, кэлин чулуу педагог уонна учуонай быһыытынан биллибит-көстүбүт саха чулуу дьоно, сүүмэрдэнэн үлэлииллэрэ. Оннук үтүөкэн дьоҥҥо түбэһэн, туйгуннук үөрэммитим. Оскуолабыт тыа сиригэр иитэр-үөрэтэр тэрилтэ (оскуола) хайдах быһыылаахтык тэриллэн-дьаһаллан үлэлииригэр-хамсыырыгар холобур көрдөрөргө анаммыт буолан, атын нэһилиэктэртэн, оройуоннартан учууталлар кэлэннэр, биһиги учууталларбытыгар үөрэнэн, уруоктарга сылдьан, билиилэрин үрдэтинэн бараллара. Дьэ итинник оскуолаҕа, итинник учууталларга иитиллэн-үөрэнэн улааппыт буоламмыт биһиги көлүөнэ оҕолор үөрэххэ да, үлэҕэ да инники күөҥҥэ сылдьыахтаах, атыттарга холобур буолуохтаах курдук өйдөөх-санаалаах улааппыппыт.

Сэрии сылларын устудьуона

Петр Васильевич 1941 с. сэттис кылааһы бүтэрэн, Дьокуускайдааҕы педагогическай училищеҕа үөрэнэ киирбит. Үөрэнэр кэмэ Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии ыарахан сылларыгар түбэспит. Ол туһунан маннык кэпсиир:

— Эр дьон преподавателлэрбыт бэбиэскэ тутан, аармыйаҕа ыҥырыллан, учуутал тиийбэт буолан испитэ, онон киэһэ 7 чаастан 11 чааска диэри үөрэнэрбит. Инньэ гынан, күнүскү өттүгэр араас субуотунньуктарга үлэлиирбит. Даркылаахха сатыы тиийэн, борокуот баарсатын таһаҕаһын кытылга баар ыскылааттарга сүөкүүрбүт. Көхсүбүтүгэр манаакка баайтаран баран, 80-90 киилэлээх кууллаах саахары, куруппаны сүгэрбит. Өрүү аччык буолан, ол куруппалартан ылан сиэхпитин наһаа баҕарарбыт... Туос аччык, ыарахан сүгэһэри кыайбакка-хоппокко эрэйдэнэр тыа оҕолоругар куорат тот күлүгээттэрэ саба түһэннэр, аһыыр хаартыскаларбытын былдьаан ылаллара, ол улахан атаҕастабыл этэ. Үлэттэн дэлби аччыктаан, сылайан кэлэммит, лиэксийэ кэмигэр утуйан хаалар түгэннэрдээх буоларбыт. Ол да буоллар, үөрэхпитигэр сүрдээҕин кыһанарбыт, үөрэхтээх үлэһит буолан, дьоммутугар-сэргэбитигэр көмөлөһөр баҕалаах этибит.

Сайыҥҥы уһун өрөбүллэргэ дойдубутугар тахсан үлэлиирбит. Мин “Алаас” холкуоска от мунньааччылар звеноларын салайан үлэлээбитим. Оччолорго кыра оҕолор бары ийэлэрин батыһа сылдьан, туох үлэ баарынан үлэлииллэрэ. Мин балтым Марта алтыс, быраатым Гоша иккис кылаас үөрэнээччилэрэ мунньуллубут оту лэкээлээччилэринэн сылдьаллара.

Көхтөөх үлэ үөһүгэр

Үөрэҕин бүтэрэн баран, Петр Васильевич бастаан Мэҥэ Хаҥаласка Мооро оскуолатыгар ананан тиийбитэ, онно начаалынай эрэ кылаастаах буолан, Хаптаҕай сэттэ кылаастаах оскуолатыгар кэлэн, биология уонна история биридимиэттэрин үөрэппитэ. Биир сыл үлэлээбитин кэннэ, Мэлдьэхси оскуолатыгар көһөрбүттэрэ, онно саха тылын, географияны үөрэппитэ. Онтон 1945 с. хомсомуол оройуоннааҕы кэмпириэнсийэтигэр хомсомуол райкомун пионерскай салаатын сэбиэдиссэйинэн талыллыбыта, инньэ гынан, 1946 сыл тохсунньу 1 күнүттэн хомсомуол үлэһитэ буолбута. Дьон ортотугар, үлэ, олох үөһүгэр сылдьар эдэр киһи 1948 с. ЫБСЛКС райкомун иккис сэкирэтээринэн талыллыбыта. Ол үлэлии сылдьан, 1950 с. тыҥатынан ыалдьан, уустук эпэрээссийэни ааспыта, алта ый устата иккис группалаах инбэлиит буолан олорбута. Олоххо тардыһыылаах эдэр киһи дьаныардаахтык эмтэнэн үтүөрэн, 1954 сыллаахтан 1989 сыллаахха, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри, хомуньуус баартыйа оройуоннааҕы кэмитиэтин уопсай отделын сэбиэдиссэйинэн үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.

Хомуньуус, дьокутаат, судьуйа...

Оччотооҕу кэм сиэринэн, эдэригэр хомсомуол чилиэнин, онтон хомуньуус быһыытынан, Петр Васильевич үлэлээбит кэмин устатын тухары араас уопсастыбаннай үлэлэри толорбута. Ытык кырдьаҕас билигин ааҕарынан, райкомҥа үлэлээбит сылларыгар уопсайа 11 уопсастыбаннай ноҕуруусканы сүгэ сылдьыбыт эбит. Боччумнаахтарыттан ылан холобурдаатахха, тоҕус ыҥырыыга, эбэтэр 18 сыл устата биир дойдулаахтарын итэҕэлин ылан, Майа олохтоох сэбиэтин дьокутаатынан үлэлээбит, оройуон сэбиэтин исполкомун, хомуньуус баартыйа уонна хомсомуол оройуоннааҕы кэмитиэттэрин солбуллубат чилиэнэ эбит. 34 сыл устата баартыйа оройуоннааҕы кэмитиэтин маҥнайгы сүһүөх тэрилтэтигэр сэкирэтээрдээбит.

Биир кэмҥэ норуодунай суут солбуйааччы судьуйатынан үлэлээбит, барыта сэттэ холуобунай, сүүрбэттэн тахса кырасдааныскай дьыалалары көрбүт. ГАИ уопсастыбаннай иниспиэктэринэн эмиэ үлэлии сылдьыбыт. Оччолорго даҕаны уопсастыбаннай ноҕуруусканы мээнэ киһиэхэ сүктэрбэттэрэ, чахчы кыайыа-хотуо, дьоҥҥо-сэргэҕэ тылын-өһүн ылыннарыа, сөптөөхтүк сүрүннүө диэн эрэнэр-итэҕэйэр, ытыктыыр киһилэригэр итэҕэйэллэрэ. Онон, Петр Васильевич тустаах үлэтин таһынан итинник элбэх уопсастыбаннай сорудахтаах сылдьыбыта элбэҕи этэр.

Ил Түмэҥҥэ туруорсубута

Биэнсийэҕэ тахсан баран, дойдутугар Хаптаҕайга олохсуйбута. Манна даҕаны таах быар куустан олорботоҕо, үлэлии-хамсыы, дьон-сэргэ ортотугар сылдьа үөрэммит киһи быһыытынан, 13 сыл устата булчуттар уонна балыксыттар уопсастыбаларын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ.

Икки үйэ алтыһар кирбиитигэр Николай Васильевич Шадринов өрөспүүбүлүкэ кырдьаҕастарын Ытык Сүбэтин бэрэссэдээтэлинэн талылларыгар биир дойдулааҕа, Социалистическай Үлэ Дьоруойа Екатерина Иннокентьевна Новгородованы кытары Мэҥэ Хаҥалас улууһун ытык кырдьаҕастарын аатыттан үлэлээбиттэрэ.

2005 сыллаахха улуус дэлэгээссийэтин састаабыгар киирсэн, Ил Түмэн пленарнай мунньаҕар улуус киинин Майа сэлиэнньэтиттэн Аллараа Бэстээх бөһүөлэгэр көһөрөр туһунан туруорсубута. Биллэрин курдук, туруорсууну ылынан, Ил Түмэн Мэҥэ Хаҥалас улууһун киинин Аллараа Бэстээххэ көһөрбүтэ.

Петр Васильевич биэс оҕо аҕата, элбэх сиэн уонна хос сиэн эһэлэрэ. Хаптаҕайга кыра кыыһыгар, иитэр-үөрэтэр үлэ бэтэрээнэ Ольга Петровна Заровняеваҕа олорор. Улуус уонна өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарын ааҕар, тэлэбиисэри көрөр, күннээҕи эрэсиими өрүү тутуһар. Хам-түм, Хаптаҕай орто оскуолатын үөрэнээччилэрин кытары көрсүһүүгэ сылдьар.

— Эдэр дьоҥҥо сүбэм биир: чөл олоҕу тутуһуҥ, чэгиэн-чэбдик буолуҥ, туох да үлэттэн толлумаҥ, — диир.