Уопсастыба

Анатолий Мурунов СӨ ОДьКХ Тааттатааҕы салаатыгар үлэҕэ сэрэхтээх буолууга инженеринэн үлэлиир. 2003-2007 сс. Таатта успуордун салаатын салайбыта. Кини оҕо сылдьан, 1972 сылтан значоктары мунньуунан үлүһүйбүт. Онтон 1976 сылтан, вымпеллартан саҕалаан хаһыат ыстатыйаларыгар тиийэ, успуорт туһунан матырыйааллары мунньарын саҕалаабыт. Күн бүгүн кэллиэксийэтигэр бэчээккэ тахсыбыт успуорт улахан тэрээһиннэрин сырдатар араас иһитиннэриилээх 400-кэ паапка баар.

Анатолий Григорьевич: “Кэллиэксийэм матырыйаала үгүс. Ону кыра-кыралаан тиэмэлэринэн наардаан дьоҥҥо көрдөрүүгэ таһаарааччыбын. Былырыын Саха Сиригэр успуорт хамсааһынын 100 сылыгар анаан улахан быыстапка туруорбутум. Билигин, Тааттаттан Манчаары оонньууларыгар миэстэлэспит 90-тан тахса спортсменнары сырдатаары, кинигэ бэлэмнии сылдьабын. Онтон эйиэхэ кылгастык билиһиннэриэм”, - диэн көрдөһүүбүн быһа гыммакка кэпсээнин саҕалаата.

Таатта успуордун устуоруйатыгар

Бастакы Манчаары оонньуулара 1968 с. бэс ыйын 24-25 күннэригэр Дьокуускайга ыытыллыбыта. Спартакиадаҕа Саха Сирин 12 оройуонуттан 253 спортсмен биэс көрүҥҥэ (атах оонньууларыгар, мас тардыһыытыгар, гиирэни анньыыга, хапсаҕайга, оҕунан ытыыга) күрэхтэспиттэрэ. Оччолорго хамаанданан түмүк таһаарарга оройуоннары киин уонна хоту диэн араарбат этилэр, маннык наардааһын 1977 сылтан киирбитэ. Онон, хамаанданан уопсай түмүккэ Үөһэ Бүлүү оройуона 1-кы миэстэни ылан кыайыы өрөгөйүн билбитэ. Онтон Таатта бу оонньууларга кыттыбытын туһунан ханна да суруллубатах.

Маныаха, Таатта уола, ССРС тыа сирин спортсменнарын үс төгүллээх чөмпүйүөнэ, ССРС, Саха АССР успуордун маастара, оччолорго Чурапчыга үөрэнэ сылдьар буолан, Чурапчы аатыттан хапсаҕайга күрэхтэспит Владимир Андросов (70 кг) 2-с миэстэҕэ тиксибитэ. Итиэннэ, муҥутуур кыайыылааҕы быһаарар киирсиигэ суруттаран, бэйэтиттэн балай да ыарахан ыйааһыннаах утарсааччыларын тулуппакка, Муҥутуур чөмпүйүөн аатын сүкпүтэ. Биир дойдулаахтара киэн тутта ааттыыр чулуу спортсменнара В. Андросов албан аата Таатта улууһун успуордун устуоруйатыгар кыһыл көмүс буукубаларынан суруллубута.

Таатта спартакиадаҕа 1969 сылтан кыттыбыта биллэр. II-с Манчаары оонньуулара 1969 с. бэс ыйын 28-29 күннэригэр Мэҥэ Хаҥалас оройуонун Майа сэлиэнньэтигэр ыытыллыбыта. Барыта 16 оройуонтан  350 спортсмен күөн көрсүбүттэрэ. Күрэхтэһиигэ эбии чэпчэки атлетика көрүҥэ - сүүрүү киирбитэ. Бу сыл таатталар спартакиада бары көрүҥнэригэр күрэхтэспиттэрэ уонна уопсай түмүккэ 6-с миэстэ буолбуттара. Бастакы кыттыыга бу куһаҕана суох көрдөрүү этэ. Гаврил Федоров гиирэни анньыыга 2-с миэстэни ылбыта. Николай Григорьев хапсаҕайга 3-с миэстэҕэ тиксибитэ.

Таатта спортсменнара 1971 с. III-с Манчаары оонньууларыгар чэпчэки атлетикаҕа хамаанданан 1 миэстэ буолары ситиспиттэрэ. Ол курдук, Андрей Устинов 1500 м. сүүрэн чөмпүйүөннээбитэ. 3000 м. сүүрүүгэ Иван Дьячковскай 2-с буолбута. Бэтэрээннэргэ 800 м. сүүрүүгэ Дмитрий Дедюкин боруонса мэтээли ылбыта. Онтон, Борис Неустроев-Мандар Уус 10000 м. сүүрэн 6-с, итиэннэ 1500 м. сүүрүүгэ Сергей Мончурин 5 миэстэ буоланнар хамаандаҕа наадалаах очукуолары биэрбиттэрэ.

1987 с. Аммага ыытыллыбыт ХI Спартакиадаҕа, “Урожай” успуорт уопсастыбатын Тааттатааҕы салаатын бэрэссэдээтэлэ Э.И. Огонеров салалтатынан, Таатта хамаандата хапсаҕайга  бастаабыта.

Манчаары оонньууларын Саха Сирин “Урожай” КУУо уобаластааҕы сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, биллиилээх успуорт диэйэтэлэ А.Е. Алексеев төрүттээбитэ. Оччолорго оонньууларга тыа сирин оройуоннара эрэ кытталлара, куораттар кыттыбат этилэр. Бастакы оонньуулар икки сыл субуруччу буолбут эбит буоллахтарына, кэлин икки, үс сыл көтө-көтө тэриллибиттэрэ, онтон билигин түөрт сыл арыттаах ыытыллаллар.

Спартакиада 1971, 1973 сс. Дьокуускай куоракка, 1975, 1977, 1979, 1981, 1983 сс.  Мэҥэ Хаҥалас Майатыгар, 1985 с. Бүлүүгэ, 1987 с. Аммаҕа, 1990 с. Горнайга, 1993 с. Хаҥаласка, 1995 с. Мэҥэ Хаҥалас Төҥүлүтүгэр ыытыллыбыта.

1997 с. Ньурба куоратыгар буолбут оонньууларга 700 спортсмен кыттыбыта. Маныаха, бу сылтан спартакиада аата уларыйбыта. Ол курдук, СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ В. Федоров 1997 с. муус устар 4 күнүнээҕи 386 №-дээх ыйааҕынан «Баһылай Манчаары бирииһигэр Спартакиада» аата уларыйан «Баһылай Манчаары бирииһигэр Олоҥхо Оонньуулара» диэн ааттаммыта. Кэлин бастакы аата төннүбүтэ.

Манчаары оонньуулара 1999 с. Тааттаҕа, 2005 с. Мэҥэ Хаҥаласка, 2009 с. Бүлүүгэ, 2013 с. Чурапчыга, 2017 с. Үөһээ Бүлүүгэ, 2021 с. Горнайга буолбуттара.

Бу сыллар тухары Манчаары оонньууларыгар таатталар дойдуларын аатын дорҕоонноохтук ааттатан кэллилэр. Ол курдук, барыта 90-тан тахса спортсмен бириистээх миэстэҕэ тиксибитэ. Олортон 30-та кыһыл көмүс мэтээл.

Тааттатын улууһугар саамай элбэх мэтээли аҕалбыт спортсменынан атах оонньууларыгар уонна хотугу хомуур күрэскэ успуорт маастара Андрей Тарабукин буолар. Кини барыта 7 мэтээли ситиспитэ (атах оонньууларыгар 4, хотугу хомуур күрэскэ 3). Григорий Массаев 3 мэтээллээх, ону таһынан абсолютнай киирсиигэ иккитэ үс иһигэр киирбитэ. Оҕунан ытыыга ССРС успуордун маастара Александр Сыромятников 4 мэтээллээх. Мас тардыһыыга Арассыыйа успуордун маастара, Аан дойду чөмпүйүөнэ Виктор Докалов эмиэ 4 мэтээллээх. Сахалыы хомуур күрэскэ бары билэр чаҕылхай спортсмеммыт Николай Матаннанов 4 мэтээллээҕиттэн иккитэ кыһыл көмүс.

Маны сэргэ, Манчаары оонньууларын икки төгүллээх чөмпүйүөннэрин Петр Каратаевы (мас тардыһыы), Роман Романовы (мас тардыһыы), Николай Матаннановы (сахалыы хомуур күрэс), Андрей Васильевы (атах оонньуулара), Айаал Макаровы (күөрэтэн ытыы - споринг) киэн тутта ааттыыбыт.

Тааттаҕа ыытыллыбыт XVI-с спартакиада

Тааттаҕа 1999 с. бэс ыйын 24-26 күннэригэр XVI “Олоҥхо оонньуулара” спартакиада ыытыллыбыта. Барыта 40 улуустан 1200 спортсмен күөн көрсүбүттэрэ. Таатта оонньуулары ыытар хаһаайын буолан, 72 киһилээх икки хамаанданы туруорбута.

XVI Спартакиада тус уратылардаах буолбута. Күрэхтэһии көрүҥнэригэр сахалыы хомуур күрэс уонна остуол оонньуулара (хабылык, хаамыска) эбиллибиттэрэ, итиэннэ аан бастакытын оҕолор кыттыыны ылбыттара. Маны таһынан, урукку оонньууларга тыа улуустара эрэ кыттар эбит буоллахтарына, бу сылтан үөрэх тэрилтэлэрэ хамаандаларын туруорбуттара. Ол курдук, Саха судаарыстыбаннай үнүбүрсүтүөтүн уонна “Үлэ эрэсиэрбэтэ” успуорт уопсастыбатын, о.э. профтиэхүөрэхтээһин тэрилтэлэрин хамаандалара кыттыбыттара.

Таатта спартакиадатыгар барыта 15 УАЗ массыына оонньоммута. Ол курдук, үс күн устата күрэхтэһиилэргэ киирии билиэттэринэн уонна хапсаҕайга, мас тардыһыытыгар, бэтэрээннэргэ уһун сири сүүрүүгэ массыыналар бириискэ турбуттара. Санатан этэххэ, киирии билиэтинэн оонньоммут массыыналыры үксүн атын улуустан кэлбит ыалдьыттар ылбыттара, маныаха, биир массыынаны Мандар Уус сүүйэн дьонун-сэргэтин үөрпүтэ. Бу кэннэ маннык элбэх массыыналаах оонньуулар буола иликтэр. Итинник сатабыллаах тэрээһин оччотооҕу улуус баһылыгын Г.Д. Никонов тобуллаҕас толкуйунан, салайыытынан ситиһиллибитэ уонна 1999 сыллаах Олоҥхо оонньууларын саамай умнуллубат кэрэ-бэлиэ түгэнинэн, итиэннэ таатталар ыалдьытымсахтарын көрдөрөр бэлиэнэн буолбута.

XVI Олоҥхо оонньууларын уопсай түмүгэр киин улуустарга Саха судаарыстыбаннай үнүбүрсүтүөтэ 1-кы, Мэҥэ Хаҥалас улууһа 2-с, Чурапчы 3-с миэстэҕэ тиксибиттэрэ. Хоту улуустарга 1 миэстэ Дьааҥы, 2-с Эдьигээн, 3-с Өлөөн буолбуттара.

Таттаттан хапсаҕайга Григорий Массаев (80 кг) чөмпүйүөннээн УАЗ массыынанан наҕараадаламмыта. Мас тардыһыытыгар Роман Романов (62 кг) оонньуу икки төгүллээх чөмпүйүөнүнэн буолбута. Тутум эргииргэ оҕолорго Костя Кузьмин 131 эргийэн өрөспүүбүлүкэ рекордун олохтообута. Улахан дьоҥҥо тутум эргииргэ Павел Платонов чөмпүйүөннээбитэ. Хотугу хомуур күрэс үс төгүл ыстаныытыгар Виктор Акимов бастаабыта. Биэс спортсмен 2 миэстэҕэ тиксибиттэрэ, алта киһи 3-с буолбуттара. Онон, Таатта уопсайа 16 мэтээллээх (5 кыһыл көмүс, 5 үрүҥ көмүс, 6 боруонса) 5-с миэстэҕэ тиксибитэ.

Бу 26 сыл анаараа өттүгэр Тааттаҕа ыытыллыбыт спартакиада бэрт сэргэхтик ааспыта, үгүс умнуллубат түгэннэри уонна успуорт чаҕылхай сулустарын бэлэхтээбитэ.

***

Быйыл Таатта улууһа иккистээн “Манчаары оонньууларын” ыытарга бэлэмнэнэр. Саҥа 2025 сыл Тааттаҕа Кыайыы сылынан биллэриллибитэ. Онон, мин кыайыы кынаттаах биир дойдулаахтарым успуорт бу улахан түһүлгэтин үрдүк таһымнаахтык ыыталларыгар бигэ эрэллээхпин.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар А.Г. Мурунов архыыбыттан