Уопсастыба

12-с №-дээх дьаһал

Күһүн ыытыллыбыт сыллааҕы бүддьүөтү көрөр тохсус (уочараттаах) пленарнай мунньах ОДьКХ-ны реформалааһыҥҥа оробуочай хамыыһыйаны тэрийэргэ, ол хамыыһыйа үлэтин түмүгүнэн, ороскуоту намтатан уонна эниэргийэни кэмчилиир саҥа технологияларга тирэҕирэн, бүддьүөттэн хомунаалынай хаһаайыстыба тэрилтэлэригэр көрүллэр субсидия кээмэйин аччатар кэлим дьаһаллары ылынар туһунан Бырабыыталыстыбаҕа сорудахтыырыгар Ил Дархаҥҥа сүбэ оҥорбута.

Онон, Ил Дархан 2025 с. тохсунньу 13 күнүгэр таһаарбыт 12-с №-дээх дьаһалынан, биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы оробуочай бөлөх тэриллибитэ. Туруоруллар боппуруос суолталааҕын учуоттаан, Айсен Николаев оробуочай бөлөҕү салайыыны бэйэтигэр ылыммыта, чилиэннэринэн министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр сирэй салайааччылара, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы-Ил Түмэн бүддьүөккэ, үп-харчы, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билиигэ, приватизацияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев, Ил Түмэн тутууга, ОДьКХ уонна энэргиэтикэ боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Корякин, норуот дьокутааттара Иван Данилов, Виктор Федоров киллэриллибиттэрэ.

50 миллиард!

Олунньу 27 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин хомунаалынай комплексын тэрилтэлэригэр бүддьүөттэн көрүллэр субсидия ороскуотун намтатыы дьаһалларын туһунан» диэн боппуруоска төгүрүк остуол тэрилиннэ.

Бастакынан тылы ылбыт ОДьКХ уонна энэргиэтикэ миниистирэ Вячеслав Емельянов 2030 с. диэри хомунаалынай комплекс тэрилтэлэригэр тарыып араастаһыытын толуйууга көрүллэр субсидия үрдээһинин тутарга туһуламмыт кэлим дьаһаллар барылларын иһитиннэрдэ. Сыана үөскээһинин, экэниэмикэ, былааннааһын, инвестиционнай уонна нолуок бэлиитикэтин, инфраструктураны сайыннарыы, тутуу, үбүнэн хааччыйыы уонна хоту таһаҕаһы тиэрдии курдук, барыта 7 хайысханан хайдах уонна төһө үбү уган, төһө харчыны кэмчилиир ааҕыллыбыт, чорботуллар дьаһаллар барылламмыттар.

Сыана бэлиитикэтин судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Бочков аҕалбыт чахчытынан, кэлиҥҥи биэс сылга хомунаалынай хаһаайыстыба тэрилтэлэригэр тарыып араастаһыытын толуйууга көрүллэр субсидия 24,3 млрд солк харчынан улаатан, быйыл 49,5 млрд солк тэҥнэспит. Дьэ маны 2030 сылга диэри 10 %-ынан намтатар сорук турар эбит.

Бэйэ чоҕун туһаныахха

Таатта улууһун Харбалаахтааҕы чох разреһын чоҕун 93 %-ын ОДьКХ СУТ ылар. Ол эрээри, төлөбүрүн олус хойутарын, саҥа дьылтан харчытын ыыппакка олорорун санатан туран, «Төлөн» аахсыйалаах уопсастыба дириэктэрэ, норуот дьокутаата Прокопий Рахлеев маннык этиилэри киллэрдэ:

– ОДьКХ СУТ ситимин реформалыырга уолдьаста. Бастатан туран, дуогабар үс өрүттээх, чох разреһын, ОДьКХ СУТ-у уонна Үп министиэристибэтин кытары түһэрсиллиэхтээх, чох харчыта чох тэрилтэтигэр быһа кэлиэхтээх. Биһиги эмиэ бэйэбит инвестбырагыраамабытынан үлэлиибит, быйыл кэккэ саҥа тиэхиньикэлэри ыларга дуогабар баттаһан олоробут, төлөбүрбүт болдьоҕо ыган кэллэ да, харчыбыт суох. Сотору суол хаайтарыыта буолуо. Ороскуот сүрүн чааһа тиэйиигэ-таһыыга тахсар. Бүлүү эргин улуустар чоҕу тоҕо Дьабарыкыттан, өссө Хакассияттан тиэйиэхтээхтэрий? Чугас, бэйэ чоҕо баар эбээт, хочуолунайдары олорго сөп түбэһиннэрэн уларытыахха наада. Оччотугар чоҕу кый ыраахтан тиэйэн, үлүгэрдээх ороскуоту көрсөр тохтуо.

Гааска көһүөххэ!

Ороскуоту аччатыы дьаһалын чэрчитинэн, Чернышевскай бөһүөлэгин чохтон «күөх төлөҥҥө» көһөрөр ирдэнэрин, боппуруоһу бырабыыталыстыба таһымынан көрөр наадатын туһунан онлайн киэбинэн кыттыбыт Мииринэй оройуонун баһылыгын экэнимикэҕэ солбуйааччы Георгий Башарин эттэ. Ону таһынан аҕыйах ыаллаах хаалбыт элбэх кыбартыыралаах дьиэлэри киин ситимтэн арааран, ампатыамынай сылытыыга киллэрэр көдьүүстээх диэтэ.

Нам улууһугар 2012 сылтан тэриллэн үлэлиир, улууһу таһынан Уус Алдан Найахытын сылааһынан, тымныы уунан хааччыйар «Намкоммунтеплоэнерго» аахсыйалаах уопсастыба үлэтэ үгүстэргэ холобур буолуон сөп. Генеральнай дириэктэр Николай Игнатьев иһитиннэрбитинэн, тэрилтэ 51 хочуолунайдааҕыттан 43-һэ гааһынан, аҕыһа чоҕунан үлэлиир. 2014 с. саҕалаан, уоту кэмчилиир технологияларга көспүт, 24 саҥа хочуолунайы туппут, 28 хочуолунайы уларытан оҥорбут, бу үлэҕэ бэйэтин үбүн (54 %), кирэдьиити (38 %) туттубут итиэннэ консессионнай сөбүлэһии чэрчитинэн олохтоох бүддьүөттэн, «ОДьКХ реформатын пуондатыттан» бэриһиннэрбит. Ол түмүгэр, 2012-2024 сс. үлэ хаачыстыбатын тупсарары, бүддьүөт субсидиятыттан 1,6 млрд солк харчыны кэмчилиири, тарыыбы 37 % түһэрэри ситиспит.

Уһун турба – улахан ороскуот

«Армон» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ дириэктэрэ Ян Новиков эспиримиэн быһыытынан Мэҥэ Хаҥалас улууһугар туруоруллубут гааһынан үлэлиир хочуолунайдар бары өттүнэн көдьүүстээхтэрин, куттала суохтарын көрдөрбүттэрин бэлиэтээтэ. Ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга уонна хотугу улуустарга чоҕу туһанарга, онуоха уоту кэмчилиир саҥа хочуоллары туруорарга итиэннэ олохтоох разрезтартан хостонор чох хаачыстыбатын тупсаран-байытан таҥастыырга эттэ. Нэһилиэнньэлээх пууҥҥа дьиэни барытын биир хочуолунайга холбуурга хас эмит километр усталаах турба тардыллара олус элбэх ороскуоту таһаарарын өйдөтөн, түөлбэлэринэн дьоҕус хочуоллары туһанарга ыҥырда.

Кэм ирдэбилэ

Ил Түмэн олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев биирдии улууһунан, сорох улуустарга хас да тэрилтэнэн арахсыбыт, эбиитин хастыы да сыллаах иэскэ-күүскэ ылларбыт ОДьКХ ситимин биир тиһиккэ киллэрэн, көрүллэр үп көдьүүһүн үрдэтэр, салааны төрдүттэн саҥардар сыалтан Бэрэсидьиэн Вячеслав Штыров дьаһалынан 2003 с. тэриллибит ОДьКХ СУТ аналын толорон үлэлээбитин сыаналыыр сиэрдээҕин бэлиэтээтэ:

– Сыана, тарыып үрдүүрүттэн уонна социальнай эбийиэктэр, олорор дьиэлэр түргэн тэтиминэн тутуллалларыттан сылтаан ороскуот улаата турарын быһыытынан, реформаны ыытары олох бэйэтэ ирдээтэ. Киирбит этиилэри биһириибин уонна манныктары этэбин: субсидияны аадырыстаан аныахха, олохтоох чоҕу туһаныахха, саҥа технологияларга тирэниэххэ, гаастааһын бырагырааматын арыый уларытан, гаас хостонор сириттэн чугас сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга «күөх төлөнү» киллэриэххэ, гаас тиийбэт сирдэригэр оһоҕу маһынан отторго көмөтө көрүөххэ. Аҕыйах киһи олорорунан аҕыс нэһилиэнньэлээх пууну сабарга барылламмыт, дьэ манна сэрэниэххэ, сири-уоту туһанан сүөһү-сылгы иитэр хаһаайыстыба тэрийэр кыах баарын-суоҕун учуоттуохха. Баахтабай бөһүөлэктэри көрүүнү-истиини сир баайын хостуур хампаанньаларга бэйэлэригэр сүктэрэр көдьүүстээҕин умнумуохха,-- диэн эттэ. 

– Кэмчилээбит үптэрин бэйэлэрэ туһанар буоллахтарына, социальнай тэрилтэлэр интэриэстэниэхтэрэ, – диэтэ норуот дьокутаата Александр Иванов.

Куораттарга, улуустарга эргиэн кииннэрэ, үлэ-хамнас эбийиэктэрэ аптаныамынай сылытар ситимҥэ киирбиттэрэ ырааппытын холобурдаан, норуот дьокутаата Иван Данилов кэмчилээһиҥҥэ урбаанньыттартан үөрэниэххэ сөбүн бэлиэтээтэ.

Ил Түмэн тутуу, ОДьКХ уонна энэргиэтикэ боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Корякин төгүрүк остуолу түмүктүүрүгэр маннык эттэ:

-- Сөптөөх кэпсэтии таҕыста. Бу биир-икки мунньаҕынан быһаарылла охсубат киэҥ тиэмэ, бары хайысхаларынан үлэлиир ирдэнэр. Кулун тутар ортотун эргин ааҕыы-суот үлэтэ сүрүннээн түмүктэниэ. Бүгүн элбэх этии киирдэ, барытын суруннубут, ырытыахпыт-анаалыстыахпыт.

Хаартыскаҕа Василий Кононов (Ил Түмэн) түһэриитэ.