Уопсастыба

Кулун тутар 17 күнүгэр Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтигэр ыытыллыбыт «Дьөһөгөй оҕото – саха алгыстаах баайа» диэн төгүрүк остуолга министиэристибэ эппиэттээх үлэһиттэрэ, хаһаайыстыбалар салайааччылара, учуонайдар, уопсастыбанньыктар түмсэннэр, сылгы уонна сылгыны иитии экэниэмикэ биир көдьүүстээх хайысхата эрэ буолбакка, үгэс буолбут төрүт дьарыкпыт, итэҕэлбит, тылбыт-өспүт, чөл, чэгиэн-чэбдик буолуубут, уһун үйэлэниибит төрүөтэ буоларын туһунан сэһэргэстилэр. Кэпсэтиини «Ил Түмэн» издательскай дьиэ генеральнай дириэктэрэ Мария Христофорова иилээн-саҕалаан, салайан ыытта.

Сылгыһыты – инники күөҥҥэ!

Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирэ Артём Александров кэпсэтиини саҕалыырыгар Ил Дархан 2016 с. таһаарбыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр сылгыны үөрдээн иитии дьаһалларын туһунан» ыйааҕынан, кулун тутар 21 күнэ өрөспүүбүлүкэҕэ Сылгыһыт күнүнэн биллэриллибит стратегическай суолтатын чорботон бэлиэтээтэ, төгүрүк остуол кыттыылаахтарын салааны сайыннарыыга төһүү буолар этиилэри киллэрэллэригэр, саҥа санаалары саҕалларыгар ыҥырда.

Социолог Ульяна Винокурова сылгыны иитиигэ сэбиэскэй былаас кэмнээҕи сыһыан уларыйбакка турарын, табаарынай көрдөрүү эрэ чорботулларын, оттон уйгуну оҥорон таһаарар дьон умнууга хаалалларын эттэ.

– Сылгы туһунан кэпсэтиигэ болҕомто сылгы пиэрмэтигэр эрэ ууруллар, сылгыһыт умнуллар, кини нэһилиэккэ оруола чорботуллубат. Бырабыыталыстыба отчуотугар төһө сылгы баара суруллар эрээри, онно төһө киһи уонна хайдах усулуобуйаҕа үлэлиирэ, кинилэргэ туох өйөбүл көрүллэрэ этиллибэт. Тыа хаһаайыстыбата тыа сирин сайдыытыгар суолтатын билэбит эрээри, ону төрдүгэр тиэрдэр өйдөбүлгэ кэлбэппит. Манна биир үчүгэй холобур баар: 1990 с. сопхуостар ыһыллан, дьон үлэтэ суох хаалбыт, олох ыараабыт кэмигэр чурапчылар «Тиэргэн» бырагырааманы оҥостон, ынах сүөһүнү уонна сылгыны ииттэн ырыынакка киириигэ улаханнык оҕустарбатахтара. Коронавирус ыарыы турбутугар «Дьиэҕэр олор – дьиэ кэргэн экэниэмикэтинэн дьарыктан» бырайыагынан кэтэх хаһаайыстыбаны, түргэнник ситэр салааны сайыннаран, хас биирдии ыал иммунитеты бөҕөргөтөр сибиэһэй аһынан-үөлүнэн хааччынарын тэрийбиттэрэ. Тыа сирэ биирдиилээн ыал олоҕун-дьаһаҕын туругуттан тутулуктаах. Онон, сылгыһыкка, сылгылаах ыалга өйөбүл оҥоһуллубатын тухары сылгы ахсаана эбиллиэ суоҕа, – диэтэ.

Кинини ситэрэн, Айыы үөрэҕин түһэ Анатолий Павлов-Дабыл ноосфера уонна биосфера өйдөбүллэрин, айылҕаны, иччилэри кытары ситим туһунан элбэҕи сэһэргээтэ.

Оттон бэйэбитигэр?

Этнография учуонайа Василий Попов ыччат төрүт үгэстэн тэйэн, аты сылгыттан кыайан араарбатын, оттон гастрономияҕа «конина» диэн уопсай этиллэр буолан, алааска көҥүл мэччийэр саха сылгытын уонна убаһатын (!) эттэрин уратылара ыйыллыбатын, сааһырбытын иһин сүүстэммит көлүүр атын этин кытары биир кэрдиискэ туруоруллалларын сыыһанан аахта. Маннык татым тиэрминтэн босхолонорго ыҥырда.

ТХНЧИ учуонайдара сылгы араас ыарыытын сэрэтэр-эмтиир вакциналары, олохтох сырьеттан аһылык эбииликтэрин айан таһаарбыттарын сылгыһыттар бэркэ сөбүлээн туһаналлар. Ол эрээри бу эми-тому, эбииликтэри Дьокуускайга оҥорор дьоҕус собуоту тэрийэр бырайыак өйөнө илигин туһунан бэтэринээрийэ билимин дуоктара Михаил Неустроев кэпсээтэ. Саха учуонайдарын айыыларын Монголия, Казахстан биһирээннэр, хамсааһыны таһааран эрэр эбиттэр.

Сир, өртөөһүн...

Экэниэмикэ наукатын хандьыдаата, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Василий Винокуров сир сүрүн баай буоларын санатан туран, Ил Дархан Айсен Николаев сылгы мэччирэҥин «сылгы сылдьар сирэ» диэн категорияҕа киллэрэр туһунан уурааҕы таһаарбытыгар махтанарын биллэрдэ. Ити курдук сылгыга тирэҕирэн, сири нэһилиэк бас билиитигэр сыһыаран баран, биһиги холкутук бултуур-алтыыр, үлэни-хамнаһы тэрийэр бырааптанабыт диэтэ. Кини нэһилиэк сылгытын түмэн, кыттыгас бас билии киэбинэн хаһаайыстыба тэрийэр туһунан былааны оҥорбута өйөбүлү ыла илик эбит.

Сылгыга идэтийэр хаһаайыстыбалар салайааччылара Поликарп Егоров (Мэҥэ Хаҥалас), Игнатий Иосифович (Нам) тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин нолуоктан босхолуурга, сайдар кыаҕы биэрэргэ эттилэр. «Дьөһөгөй» бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Владимир Нестеров (Хаҥалас) сылгы ахсаана өнүйбэтин биир төрүөтүнэн идэһэҕэ наар ыччат сылгы туттуллара буоларын бэлиэтээтэ, тыа хаһаайыстыбатыгар көрүллэр үбү элбэтэргэ, бэтэринээринэй сулууспаны кэҥэтэргэ эттэ.  Өртөөһүн көҥүллэммэт буолан, от хаачыстыбата мөлтөх, ол түмүгэр араас ыарыы көбөр диэтэ.

Ону сылгыһыттар бары өйөөтүлэр уонна эһэ, бөрө эмиэ улахан хоромньуну оҥороллорун бэлиэтээтилэр. Дьааҥы улууһун тыатын хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга Кэскилээнэ Слепцова сир баайын хостуур 30 артыалтан сорохторо сылгы уонна таба мэччирэҥнэриттэн чугас үлэлииллэрин этэн туран, ити сирдэри олохтоох омуктар түөлбэлээн олорор, төрүт үгэстэрин сайыннарар түбэлэрин быһыытынан араҥаччылыыр дьаһалы тэрийэргэ сүбэ-соргу көрдөстө.

Дьааҥы сылгыта

Тыа хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ Илья Колесов Дьааҥы сылгытын уратытын, ааспыт өттүгэр элбэх сылгы аҕалыллан өрөспүүбүлүкэҕэ тарҕатыллыбытын туһуан кэпсээтэ, ону сыаналаан Дьааҥыга племенной муниципальнай хаһаайыстыбаны тэрийэргэ этии киллэрдэ.

– Былырыын Сылгыһыт өрөспүүбүлүкэтээҕи күнүгэр Дьааҥыга кэлэ сылдьан, түҥ былыргы сылгы боруобатын илдьэ барбыт учуонай Александр Зайцев Дьааҥы сылгыта хоту үөскээбит төрүт олохтох боруода буоларын генетиктэр дакаастаан эрэллэрин иһитиннэрдэ, онон биһиги сылгыбытын хааны тупсарааччы быһыытынан сыаналыахха, – диэтэ.

Ити курдук бэрт элбэх этии киирдэ, ол барыта сурукка тиһилиннэ, тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччылар Сахаяна Павлова, Николай Афанасьев, сүөһүнү иитии уонна племенной үлэ департаменын салайааччыны солбуйааччы Галина Осипова ыйытыыларга тута хардаран, мунаах боппуруостарга быһаарыы биэрэн истилэр. Түмүк тыл этэр чиэс Ил Түмэн дьокутааттарыгар бэрилиннэ. 

– Дойду салалтата урукку сыллартан сылгыны иитиигэ улахан боҕомтотун уурар, биһиги бастакы алта Дьоруойбут бары сылгыһыттар буолаллара да ону кэрэһилиир. Күн бүгүн кинилэр үлэҕэ үгэстэрин «Тонор» кэпэрэтиип салайааччыта Николай Винокуров салгыыр, кининэн киэн туттабыт. Төрүт дьарыгы биһиги экэниэмикэ, биисинэс курдук сыһыаннаһан, онно оҕолор, ыччаттар интэриэстэрин тартахпытына сайыннарар кыахтаахпыт. Василий Винокуров сылгыга тирэҕирэн сирбитин көмүскүөҕүҥ диэн сөпкө этэр, ити сокуон ааптара – кини. Маны салгыы сайыннарыахпытын, кэҥэтиэхпитин наада. Өртөөһүҥҥэ министиэристибэ туох үлэни ыытарын туһунан иһиттигит, бу боппуруоһу Айсен Николаев тус хонтуруолугар тутар. Мэҥэ Хаҥалас биир ытык кырдьаҕаһа, алгысчыт Кыайыы 80 сылыгар анаммыт ыһыахтары кымыһынан ыытарга этии киллэрэр, 1945 сыллаах Кыайыы ыһыахтарын кымыһынан ыспыттар эбит. Онон доҕоттор, күн тура-тура тыа хаһаайыстыбата ночооттооҕун ырыппакка, үлэҕэ-хамнаска саҥа технологиялары киллэрэн, тыа сирэ олорорго, тыа хаһаайыстыбата үлэлииргэ-хамсыырга табыгастаахтарын туһунан сырдатыахха, онон ыччаты тардарга үлэлиэххэ наада, – диэтэ Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин.

Хаартыскаҕа Мария Сивцева уонна Владимир Григорьев түһэриилэрэ.