Уопсастыба

Былаас уонна суруйааччылар

1920-1930 сс., саха уус-уран литературата саҥа атаҕар туран эрэр кэмигэр, өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар Былатыан Ойуунускай курдук чулуу лидер үлэлиирэ, оттон уопсастыбаннай холбоһуктары Анемподист Софронов сүрүннэһэрэ. Кинилэр бэйэлэрэ талааннаах дьон буоланнар, суруйааччы үлэтин үчүгэйдик өйдүүлэрэ. Тэрийэр дьоҕурга айар үлэни дьүөрэлэһиннэрбит, литература норуокка суолтатын дириҥник өйдүүр ураты дьон кэмэ, хомойуох иһин, түргэнник ааспыта.

Репрессия ыар тыына өссө 1928 с. «конфедералистар» дьыалаларын ситимнээн суруйааччылары хаарыйбыта. 1937 с. Былатыан Ойуунускай «норуот өстөөҕө» аатырбыта, Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон, Николай Заболоцкай-Чысхаан хаайыллыбыттара.

Саха классик суруйааччыларын: Өксөкүлээх Өлөксөй, Алампа Софронов, Николай Неустроев нэһилиэстибэлэрин туора сотор «буржуазнай национализмы» утары охсуһуу күөдьүйбүтэ. Онуоха тирэҕинэн ССКП Саха уобаластааҕы кэмитиэтин бастакы сэкирэтээрэ Семен Борисов «Правда» хаһыакка 1951 с. тахсыбыт «Саха литературатын табатык сырдатар иһин» ыстатыйата буолбута. Салгыы саха литературатын төрдүттэн быһа сотор обкуом уурааҕа тахсыбыта. Саха литературатын төрүттээччилэр айымньыларын бэчээккэ таһаарар, оскуолаҕа үөрэтэр бобуллубута, эрдэ тахсыбыт кинигэлэрэ уматыллыбыта... Кинилэр тустарынан научнай үлэни суруйбут учуонай Георгий Башарин баартыйаттан уһуллубута, үлэтиттэн ууратыллыбыта, учуонай званиета сотуллубута. Бэйэтэ суруйааччылар көмөлөрүнэн, кыл мүччү Москубаҕа күрээн, хаайыллартан быыһаммыта. Бу туһунан биһиги көлүөнэ аан бастаан ол кэмнэр тыыннаах туоһулара – норуодунай суруйааччылар Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа, В.М. Новиков-Күннүк Уурастыырап кэпсииллэринэн истэн билбиппит.

Сталин өлбүтүн, Былатыан Ойуунускай реабилитацияламмытын кэнниттэн классик суруйааччыларбыт үтүө ааттарын төнүннэрэргэ эрэл үөскээбитэ. Баартыйа обкуомун бюрота 1962 с. саха литературатын төрүттээбит үс суруйааччыттан буржуазнай национализмҥа буруйдааһыны устар туһунан уурааҕы таһаарбыта, бу боппуруоска ССКП Киин Кэмитиэтин анал хамыыһыйата үлэлээбитэ. Ити гынан баран, саха суруйааччылара классиктар ааттарыгар, кинилэр айымньыларыгар тирэҕирэр кыахтара өссө да суоҕа...

Гавриил Иосифович Чиряев 1951 с. Үөрэх министиэристибэтигэр, 1958 сылтан баартыйа обкуомун аппараатыгар үлэлээбитэ. Онон, 1952 с. уураах хайдахтаах улахан охсууну оҥорбутун өйдөөтөр даҕаны, партийнай дьиссипилиинэ быһыытынан, обкуом быһаарыыларын утарар кыаҕа суоҕа чахчы. Мин санаабар, саха литературатын дьылҕатын туһунан санаа киниэхэ 1962 с., боппуруоһу бюроҕа бэлэмниир уонна Киин Кэмитиэт анал хамыыһыйатын чилиэннэрин (Е.З. Разумовы, А.А. Швыревы, Свешниковы, Апостоловы) кытары үлэлииригэр үөскээбит буолуохтаах. Обкуом идеологияҕа сэкирэтээрин быһыытынан, Гавриил Чиряев тустаах докумуоннары бэлэмнээбитэ, бюро уурааҕын барылын оҥорбута чахчы.

Ытыктаһыы, эрэнсии

Гавриил Иосифович 1965 с. баартыйа обкуомун бастакы сэкирэтээрэ буолбута. Кини өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар үгүһү оҥорбутун дьон-сэргэ билэр, сыаналыыр. Оттон айар интэлигиэнсийэни, суруйааччылары кытары хайдах үлэлээбитин туһунан үгүстэр билбэт буолуохтаахтар.

Оччолорго Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун Семен Данилов салайара. Саха классик суруйааччыларын Бүтүн Сойуус таһымыгар таһаарарга Гавриил Иосифович Семен Петровичтыын санаалара биир этэ. Семен Данилов идиэйэлэрин Гавриил Чиряев өйүүр буолан, Өксөкүлээх Өлөксөй, Былатыан Ойуунускай, Анемподист Софронов айымньылара нууччалыы тылбаастанан, Москубатааҕы кинигэ кыһаларыгар тахсыбыттара. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо эмиэ ити сылларга нууччалыы тылбаастанан бэчээттэммитэ, кэлин английскайдыы, французтуу тахсыбыта, киһи аймах материальнайа суох барҕа баайынан билиниллибитэ.

Георгий Башарин классик суруйааччылары көмүскэһэн кыһарыйыыга түбэспитин Гавриил Чиряев үчүгэйдик билэрэ уонна кинини кыаҕа баарынан өйөөбүтэ. Онон Георгий Прокопьевич Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин VI, VII, VIII, IX ыҥырыыларыгар дьокутаатынан талыллыбыта, ССКП XXIII сийиэһигэр дэлэгээт буолбута, Былатыан Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ.

Гавриил Чиряев бэрэпиэссэр Башарины уонна суруйааччы Семен Даниловы саха норуотун суобаһын быһыытынан сыаналыыра, кинилэри кытары өрөспүүбүлүкэ инники кэскилин туһунан үгүстүк сэһэргэһэрэ. Кинилэр хайдах курдук хардарыта ытыктаһалларын, эрэнсэллэрин Семена Петрович күннүгэр суруйан хаалларбыта арылхайдык кэрэһилиир.

Ити эрээри, литература нэһилиэстибэтигэр мөккүөр онтон-мантан күөдьүйэ турара. Новосибирскай историктара Өксөкүлээх Өлөксөйү Пепеляев генералга кыттыспыта дииллэрэ, кинилэргэ бэйэбит испитигэр баар «антибашаринецтар» (Башарины утарааччылар) хос сыҥаах буолаллара. Инньэ гынан, обкуом 1975 с. ахсынньыга историктар Бүтүн Сойуустааҕы сүбэ мунньахтарын тэрийэргэ күһэллибитэ. Бу мунньах кэнниттэн Семен Данилов күннүгэр маннык суруйбут: «Мин урут Чиряевы наһаа тактичнай, сэрэх, уйан киһи курдук саныырым, онтон сылтаан сорох улахан мөккүөрдэрбит түмүгэ суох ааһаллар диирим. Бу мунньахха сылдьыбыт дьон кэпсииринэн, Гавриил Иосифович Демидовка кытаанах утарсыыны оҥорбут, мунньаҕы ылыннарыылаахтык түмүктээбит. Наадалаах кэмҥэ хорсун уонна партийнай дискуссияҕа дьоҕурдаах эбит. Мунньах бүтүүтүгэр өссө ким тыл этиэн баҕарарын туһунан ыйыппыттарыгар, икки киһи ууммут. Чиряев онно кыһаммакка, түмүк тылы этээри, тырыбына диэки дьулуруйбут. Ааһан иһэн: «Тарасов, эн сөптөөҕүн эттиҥ», -- диэбит, оттон иккис киһи кимин биллэр даҕаны: «Эн кимҥиний?» -- диэн ыйыппыт, анарааҥҥыта: «Демидовпын», -- диэбитигэр, утары этиппэт куолаһынан: «Олор, боппуруос эйиэхэ сыһыана суох», -- диэн кэбиспит». Бу кэрчиктэн Чиряев позициятын Семен Петрович биһирээбитэ көстөр.

Сыыстарбатаҕа

1976 с. Семен Петрович маннык суруйбут: «(Чиряев) үрдүк култууралаах, сытыы өйдөөх, тас дьүһүннүүн кэрэ – саха эдэр дьонуттан киниэхэ тэҥнээх көстүө дуо! Мин кинини мэлдьи ытыктыы, киэн тутта, астына көрөбүн. Бастакы сэкирэтээр быһыытынан, мин санаабар, биир эрэ итэҕэстээх: аһары интеллигентнэй уонна деликатнай. Модогоев (баартыйа Буряттааҕы обкуомун бастакы сэкирэтээрэ) курдук боппуруоһун быһаартарар туһугар быһа барчалаан киирсибэт». Семен Данилов обкуом чилиэнэ буолан, элбэх мунньахха сырыттаҕа. Кини архыыбыгар олорор дьиэҕэ-уокка наадыйар суруйааччылар испииһэктэрин куоппуйата баар. Испииһэк бастакы сэкирэтээр сөбүлэҥинэн оҥоһуллубута сэрэйиллэр, кинилэр кыраҕа да, улахаҥҥа да хардарыта итэҕэйсэр этилэр...

Кырдьаҕас суруйааччылар кэпсииллэринэн, Семен Петрович олохтон барбытын Чиряев ыараханнык ылыммыт, дириҥник курутуйбут. Кини көҕүлээһининэн, Суруйааччылар сойуустарын бэрэссэдээтэлинэн обкуом Софрон Даниловы, Семен Петрович инитин, мэктиэлээбит. Үтүөнү баҕарбат дьоннор ону: «Кириэһилэ нэһилиэстибэнэн бэрилиннэ», – дэспиттэр.

Убайа саҕалаабыт дьыалатын Софрон Петрович дьоһуннук салгыаҕа, итини ытык иэһин быһыытынан ылыныаҕа диэн Гавриил Иосифович эрэммитэ. Итиэннэ сыыстарбатаҕа. Софрон Данилов чахчы таһаарыылаахтык үлэлээбитэ-хамсаабыта. Кини ылыммыт дьаһаллара Саха Сирин норуоттарын уус-уран литературалара салгыы сайдан, саҥа Арассыыйаҕа бэйэлэрин миэстэлэрин булалларыгар, классик суруйааччылар хаалларбыт үгэстэрин тутуһалларыгар бигэ тирэх буолбуттара.

Ону биһиги, Гавриил Чиряев өрөспүүбүлүкэни салайар сылларыгар айар үлэҕэ саҥа киирэн эрэр эдэр суруйааччылар, билигин саха литературатын аҕа көлүөнэтин бэрэстэбиитэллэрэ, үчүгэйдик билэбит, өйдүүбүт.

Наталья Харлампьева, саха норуодунай поэта.

Хаартыскалар Суруйааччылар сойуустарын архыыбыттан.