Уопсастыба

Ил Дархан Айсен Николаев өссө икки сыллааҕыта, ол эбэтэр 2023 сыл ыам ыйын 1 күнүгэр, Г.И. Чиряев төрөөбүтэ 100 сылын өрөспүүбүлүкэ таһымынан бэлиэтиир туһунан дьаһалы таһаарбыта. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Анатолий Семенов бэрэссэдээтэллээх анал хамыыһыйа тэриллэн, былаан ылыллан, үлэ саҕаламмыта.

Былааҥҥа киллэриллибит 48 дьаһалтан биирэ -- «Айар» кинигэ кыһатыгар «Өрөспүүбүлүкэ чулуу дьоно» сиэрийэнэн тахсыбыт «Гавриил Чиряев» диэн кинигэ буолла. Саҥа кинигэ биһирэмэ бүгүн күнүс 3 чаастан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилитиэкэтин историяҕа саалатыгар буолла. Онно тэрийэр хамыыһыйа чилиэннэрэ, Ил Түмэн дьокутааттара, Г.И. Чиряев аймахтара, Бүлүү улууһуттан дьаһалта баһылыга Сергей Винокуров салайааччылаах дьоһуннаах дэлэгээссийэ, Национальнай архыып үлэһиттэрэ, кыраайы үөрэтээччилэр, баартыйа бэтэрээннэрэ, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ыллылар.

Тэрийэр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ, Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Анатолий Семенов үбүлүөйүнэн ситимнээн Гавриил Чиряев аатын үйэтитиигэ туох үлэ ыытыллыбытын туһунан иһитиннэрдэ.

– Өрөспүүбүлүкэни 17 сыл устата салайбыт киһи туһунан чуолаан эдэр ыччат биллин, сыаналаатын диэн бу кинигэ таҕыста, документальнай киинэ оҥоһулунна, сарсын Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет судаарыстыбаннай тыйаатырыгар үөрүүлээх мунньах буолуоҕа, сайын Ыһыах ыһыллыаҕа, күһүн тыйаатырга испиэктээх туруоруллуоҕа. Төрөөбүт дойдутугар, Бүлүү улууһугар, быйылгы сыл Гавриил Чиряевка ананан элбэх тэрээһин ыытылынна, ол иһигэр, Бүлүү куоратыгар Чиряев аатынан орто оскуолаҕа саҥа таас куорпуһу тутар туһунан быһаарыы ылылынна, – диэтэ.

Кинигэни оҥорууга үлэлээбит дьоҥҥо: Гавриил Иосифович кыыһыгар, экономика билимин хандьыдаатыгар, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ иһинэн үлэлиир Үп-экэниэмикэ үнүстүүтүн доцена Наталья Чиряеваҕа, Национальнаий бибилэтиэкэ библиографияҕа киинин сүрүннүүр библиограба Тамара Семеноваҕа, Национальнай архыып дириэктэрин солбуйааччы Наталья Малышева Махтал суруктары туттарда.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы -- Ил Түмэн бүддьүөккэ, үпкэ, түһээн уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна приватизация боппуруостаргар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев Гавриил Иосифович өрөспүүбүлүкэ оҥоруулаах күүстэрин, энергетиканы сайыннарыыга оруолун сырдатта.

– Мин Гавриил Иосифовиһы билэр этим диир кыаҕым суох, ол эрээри, олохпор алтыһан ааспыт, сүгүрүйэр дьонум кинини олус ытыктыыллара. Учууталым Михаил Андреевич Алексеев Үөһээ Бүлүүгэ үлэлии сылдьан көмөлөспүтэ диэн махтана ахтара. Бүлүү ГЭҺ-игэр үлэлиирбэр бастакы салайааччым Борис Медведев «Якуталмаз» (кэлин АЛРОСА) билигин үлэлии турар эбийиэктэрэ барыта судургута суох кэмҥэ Гавриил Чиряев дьулуурунан тутуллубуттара, кини сахалар дьолгутугар төрөөбүт киһи, ону өйдүөх тустааххыт диирэ. Гавриил Чиряев обкуом бастакы сэкиритээринэн үлэтин саҕалыырыгар өрөспүүбүлүкэ производственнай баазата оҥоһуллан эрэр кэмэ этэ. Семен Борисов Саха Сирэ тоҕо сырьены эрэ биэрээччи буолуохтааҕый, сирбит баайын тоҕо бэйэбит дьаһайыа суохтаахпытый диэн, киин былааска тылын ылыннаран, эспэдииссийэ тэриллэрин, бастакы боччумнаах быһаарыылар ылыллалларын ситиспитэ. Ону Гавриил Чиряев салҕаабытын түмүгэр, Саха Сирин соҕуруу түбэтигэр көмүс уонна чох, оттон арҕаа тыатыгар алмаас хостонор буолбута, олору уотунан хааччыйарга Мирнэйгэ ГЭС, Нерюнгригэ ГРЭС тутуллубуттара, Элдьикээҥҥэ уста сылдьар ыстаансыйа туруоруллубута. Электроуот ситимэ Өлүөнэ өрүһү туоратыллан, илин эҥээр улуустар уотунан хааччыллар кыахтаммыттара. 1965 сылтан 1982 с. диэри өрөспүүбүлүкэҕэ электроэнергетика пуондата 13 төгүл улааппыта! Онон биһиги, энергетиктэр, Гавриил Иосифовиһы улаханнык ытыктыыбыт, үлэтин-хамнаһын сыаналыыбыт. Даҕатан эттэххэ, киниэхэ ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ Алексей Косыгин улахан тирэх буолбутун умнуо суохтаахпыт, аатын үйэтитиэхтээхпит.

Иккиһинэн, команднай-административнай бэлиитикэ ыытыллар, барыта үөһэттэн дьаһаллар уустук кэмигэр Гавриил Иосифович производствоны салайыыга олохтоох каадырдары тардыбыта, элбэх салайааччыны үүннэрбитэ. Холобур, Александра Овчинникова, Николай Соломов, Юрий Готовцев уо.д.а. бэйэлэрин Чиряев үөрэнээччилэринэн, каадырдарынан ааҕыналлара. Утумнааһын диэн баар, кини эстэпиэтэни Семен Борисовтан туппута, ону Юрий Прокопьев салҕаабыта. Ити курдук, биһиги салайааччыларбыт бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, өрөспүүбүлүкэ оҥорон таһаарар кыамтатын улаатыннарар, күүһүрдэр туһугар таһаарыылаахтык үлэлээн-хамсаан кэллилэр.

Г.И. Чиряев төрөппүт кыыһа Наталья Чиряева кинигэҕэ урут тахсыбыт матырыйаалларга эбии саҥа докумуоннар киллэриллибиттэрин туһунан кэпсээтэ, онуоха сүрүн төһүү буолбут Наталья Малышеваҕа махтанна.

– Аҕам история персонаһа буолуом диэбэт, архыыбы төрүт мунньубат этэ. Кимнээҕи кытары билсибитэ олус интэриэһинэй. Аҕыйах сурук, ол иһигэр профессор Георгий Башарин икки суруга баар. Биэнсийэҕэ тахсан, соҕуруу көһөн барбыт дьон бырааһынньыгынан эҕэрдэлээбит аккырыыккаларыгар Саха Сиригэр үлэлээбит сылларын олохторун саамай үчүгэй кэрчигинэн ааҕалларын суруйбуттара ааҕарга олус кэрэхсэбиллээх. Түмүкпэр үбүлүөйдээх дьаһаллары тэрийэр өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ, үнүстүүккэ үөрэппит устудьуоммар, Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Анатолий Семеновка махтанабын, – диэтэ.

Бүлүү улууһун баһылыга Сергей Винокуров оскуолаҕа Гавриил Чиряев бииргэ төрөөбүт балта Парасковья Иосифовнаҕа үөрэммитин туһунан аҕынна. Гавриил Иосифович аатын бырамыысыланнаһы кытары эрэ буолбакка, норуот хаһаайыстыбатын бары салааларын сайдыытын кытары ситимниир наада диэтэ. Үбүлүөй тэрээһиннэрэ бүтүн өрөспүбүүлүкэ таһымынан ыытыллалларын иһин, тэрийэр хамыыһыйаҕа махтанарын биллэрдэ. Быйылгы сыл Гавриил Чиряев сылынан биллэриллэн, улуус олохтоохторо биир дойдулаахтарын сырдык аатын үйэтитиигэ туох дьаһаллары тэрийбиттэрин, тэрийэллэрин туһунан иһитиннэрдэ. Гавриил Иосифович үлэҕэ-хамнаска, дьоҥҥо-сэргэҕэ сыһыана, бэйэтигэр ирдэбилэ, киһи быһыытынан эҥкилэ суох майгыта билиҥҥи салайааччыларга холобур буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

Национальнаий бибилэтиэкэ библиографияҕа киинин сүрүннүүр библиограба Тамара Семенова «Гавриил Чиряев» диэн кинигэ хайдах оҥоһуллубутун туһунан кэпсээтэ, кинигэ ис тутулун билиһиннэрдэ. Ол курдук, урукку сылларга тахсыбыт кинигэлэр матырыйаалларыгар эбии саҥа чахчылар, докумуоннар киллэриллэн, үс бастаах 33,5 бэчээтинэй илиистээх дьоһуннаахай кинигэ оҥоһуллан, 950 ахсаанынан күн сирин көрбүт. Икки бастакы баска Гавриил Иосифович өрөспүүбүлүкэ сайдарын туһугар далааһыннаах үлэтэ сырдатыллыбыт, үһүс баска бииргэ үлэлээбит дьонун, биир дойдулаахтарын ахтыылара киирбиттэр. Национальнай бибилэтиэкэ, Национальнай архыып, Бүлүү улууһунааҕы Г.И.Чиряев аатынан мусуой уонна Чиряевтар дьиэтээҕи архыыптарын докумуоннара, элбэх хаартыскалар туһаныллыбыттар.

Биһирэмҥэ кэлбит дьоннор бары буруолаабытынан сылдьар сабыс-саҥа кинигэни бэлэх ылан, үөрэн-көтөн тарҕастылар.

Хаартыскаҕа Василий Кононов  (Ил Түмэн) түһэриитэ.