Уопсастыба

Гавриил Иосифович салайар сылларыгар өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыта саҥа түһүмэххэ тахсыбыта, норуот хаһаайыстыбатын бары салааларын сайыннарыыга улахан хамсааһын ыытыллыбыта. Олортон тыа сирин олохтоохторугар улахан сабыдыалы оҥорбут үс сүрүн түгэни чорботон бэлиэтиэхпитин баҕарабыт. 

Хотугу чэпчэтиилэр

Саҥа баһыланар сирдэргэ үлэлиир дьон хамнаһыгар эбии төлөбүрү оҥоруу бастакы бэтилиэккэ сылларыгар олохтоммута. 1923, 1925 сс. тахсыбыт «РФСР кырыы сирдэригэр үлэҕэ анаммыт дьоҥҥо чэпчэтиилэр тустарынан» диэн дэкириэтинэн, ураты сыаналанар исписэлиистэр хамнастарын акылаата икки бүк ааҕыллар буолбута. 1932 с. «РСФСР Уһук Хоту үлэлиир дьоҥҥо чэпчэтиилэр тустарынан балаһыанньа» ылыллан, Уһук Хоту үлэлиир дьон хамнаска эбии төлөбүрүнэн (хотугу надбавканан) туһанар буолбуттара. Хоту үлэлээбит сылларын ахсын хамнастарын акылаата 10 %-ынан үрдээбитэ, сыстыганнаах, кутталлаах ыарыылары утары үлэлиир эмчиттэргэ 20 % эбиллибитэ, уоппускаларын хонуга уһатыллыбыта, хоту үс сыл үлэлээбит киһи сыллата үс ыйга сынньанара. Чэпчэтии бу көрүҥэ Аҕа дойду сэриитин саҕана тохтотулла сылдьан баран, 1945 сыл күһүнүттэн сөргүтүллүбүтэ итиэннэ үс сылга дуогабар түһэрсибиттэргэ көрүллэр буолбута.

Хотугу чэпчэтии кэлии дьоҥҥо эрэ буолбакка, олохтоохторго эмиэ көрүллэрэ наадатын туһунан этии эрэгийиэн ахсыттан киирэрэ. Биирдиилээн дьон эмиэ туруорсубуттара биллэр. Холобур, Саха АССР үбүн министиэристибэтин үлэһитэ, Хаҥаластан төрүттээх Афанасий Борисов ССРС Миниистирдэрин Сэбиэттэригэр, бэл, Никита Хрущевка тиийэ суруйбута! Эрэгийиэннэр туруорсууларын учуоттаан уонна сир баайын туһаҕа таһаарыынан элбэх үлэһит илии наада буоларын быһыытынан, 1960 с. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун «Уһук Хотугу оройуоннарга  уонна онно тэҥнэммит сирдэргэ үлэлиир дьоҥҥо чэпчэтиилэри бэрээдэктиир туһунан» ыйааҕа тахсыбыта. Инньэ гынан судаарыстыбаннай, кэпэрэтиибинэй, уопсастыбаннай тэрилтэлэр үлэһиттэрэ уонна сулууспалаахтара хотугу чэпчэтиинэн туһанар кыахтаммыттара.

Ити эрээри, бу дьаһал ситэтэ суох буолан, Гавриил Чиряев сирэй ыҥырыытынан Дьокуускайга ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин Үлэ уонна хамнас боппуруостарыгар судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Волков кэлэн барбыта. Чуолаан кини Миниистирдэр Сэбиэттэригэр өр сыллартан соһуллубут боппуруоһу быһаарарга тирэх буолбута. Ол түмүгэр 1967 с. балаҕан ыйын 26 күнүгэр «Уһук Хотугу оройуоннарга уонна онно тэҥнэммит сирдэргэ үлэлиир дьоҥҥо көрүллэр чэпчэтиилэри кэҥэтэр туһунан» ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун ыйааҕа тахсыбыта. Өрөспүүбүлүкэ үлэлээн иитиллээччилэригэр хотугу эбиилик уонна оройуоннааҕы коэффициент көрүллэр буолбута. Силигин ситэрэн, Уһук Хотугу оройуоннарга 15 сылтан, онно тэҥнэммит сирдэргэ 20 сылтан итэҕэһэ суох үлэлээбит ыстаастаах дьахталлар 50, эр дьон 55 саастарыгар биэнсийэҕэ тахсар бырааптамыттара!

Оскуолаҕа – ийэ тылынан

Өрөспүүбүлүкэбитигэр национальнай оскуолалар баалларын, сахалар, эбээннэр, эбэҥкилэр, юкагирдар уонна чукчалар төрөөбүт ийэ тылбытын үөрэтэрбитин билигин биһиги буолуохтааҕын курдук саныыбыт. Ол эрээри, маннык дьолтон мата сыспыппыт.

1964 с. РСФСР Үөрэҕин министиэристибэтигэр Дагестан, Калмыкия, Хотугу Осетия, Чечен-Ингуш аптаныамынай өрөспүүбүлүкэлэрин туруорсуулара диэн, национальнай оскуолаларга нууччалыы үөрэтиини маҥнайгы кылаастан саҕалыыр, төрөөбүт тылы биридимиэт эрэ быһыытынан үөрэтэр боппуруос туруоруллубута. Москубаҕа ыытыллыбыт анал мунньахха үгүс аптаныамынай өрөспүүбүлүкэлэр үөрэҕириигэ миниистирдэрэ ити этиигэ сөбүлэспиттэрэ. Арай, Татарстан, Башкирия бэрэстэбиитэллэрэ уонна Саха АССР үөрэҕин миниистирэ Николай Шарин утаралларын биллэрбиттэрэ. Чуолаан тыа сирин оҕолоро нуучча тылын билбэттэринэн, хайдах да маҥнайгы кылаастан нууччалыы үөрэнэр кыахтара суоҕун быһаарбыттара. Сарсыныгар миниистири кытары көрсүһүүгэ: «Боппуруоһу бэйэбит эрэ быһаарар кыахпыт суох, баартыйа уобаластааҕы кэмитиэтин кытары сүбэлэһэн баран, быһаарарбытыгар кыахта аҕалыҥ», – диэбиттэрэ.

Николай Шарин Москубаттан кэлэн баран быһааран биэрбитигэр, Гавриил Чиряев кинини халбаҥа суох өйөөбүтэ уонна ССКП Киин Кэмитиэтин кытары кэпсэппитэ, ол түмүгэр «Особый учебный план татарской, башкирской, якутской школ» диэн докумуон баар буолбута.

Гавриил Иосифович иитэр-үөрэтэр эйгэҕэ ураты болҕомтолоохтук сыһыаннаһара, учуутал үлэтин өрө тутара. Кини өйөбүлүнэн, үөрэнээччилэри үлэнэн иитии, идэҕэ туһаайыы, кэккэ биридимиэттэри дириҥэтэн үөрэтии, кэбиниэтинэн үөрэтии ситимин тэрийии о.д.а. курдук иитэр-үөрэтэр үлэ хаачыстыбатын үрдэтэргэ туһуламмыт дьаһаллар олоххо киллэриллибиттэрэ. Иитэр-үөрэтэр тэрилтэлэр матырыйаалынай-тиэхиньиичэкэй баазалара тупсарыллыбыта, кытыы нэһилиэктэр начаалынай оскуолалара аҕыс кылаастаахха уларытыллыбыттара, улуустар кииннэригэр уонна бөдөҥ нэһилиэктэргэ орто оскуолалар тэриллибиттэрэ, олорго кытыы нэһилиэктэртэн кэлэн үөрэнэр оҕолор олороллоругар анаан интэринээттэр аһыллыбыттара. Тыа ыччатын иннигэр «Ситии-хотуу аттестатын» тутан, анал орто уонна үрдүк үөрэх кыһаларыгар салгыы үөрэнэр аартык арыллыбыта.

Сопхуостары тэрийии

Оҥоруулаах күүстэри сайыннарыы, сир баайын туһаҕа таһаарыы чэрчитинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ нэһилиэнньэ ахсаана элбээн испитэ. Ону аһынан-үөлүнэн хааччыйарга тыа хаһаайыстыбатын үлэтин тэрээһинин, салаллыытын көдьүүһүн үрдэтэр, оҥоһуллар бородууксуйа хаачыстыбатын тупсарар, кээмэйин элбэтэр итиэннэ тыа сиригэр олох-дьаһах таһыма бырамыысыланнай бөһүөлэктэртэн хаалсыбатын ситиһэр ирдэммитэ. Баартыйа Саха сиринээҕи обкуома 1959 сылтан саҕалаан ССКП Киин Кэмитиэтигэр уонна РСФСР Миниистирдэрин Сэбиэтигэр хотугу оройуоннар холкуостарын оннуларыгар судаарыстыбаннай тэрилтэлэри тэрийэргэ туруорсубута, дьиҥинэн, ол да иннинэ аҕыйах сопхуос баара да, холкуостартан улахан уратылара суоҕа.

Сопхуостары тэрийии хотугу улуустартан саҕаланан, бары улуустары хаппыта. Холобур, Чурапчыга 1967 с. Субуруускай аатынан сопхуос, 1974 с. Карл Маркс аатынан уонна Эрилик Эристиин аатынан сопхуостар тэриллибиттэрэ. Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин архыыбын докумуона көрдөрөрүнэн, 1974 сылынан сопхуостары тэрийии түмүктэммит, 1975 с. өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 71 сопхуос баар буолбут.

Хас биирдии сопхуоска хастыы да отделение (нэһилиэк) киирэрэ. Үлэ салааларынан аттарыллан, онно эппиэттээхтэр ананан, технологическай каарта быһыытынан, производственнай-финансовай былаанынан сүрүннэнэрэ. Сопхуос тыа сирин кэлимник сайыннарыыга эппиэттиирэ, онон отделение ахсын, хаһаайыстыбаннай эбийиэктэри киллэрбэккэ туран эттэххэ, нэһилиэк ахсын типовой оскуола, балыыһа, кулууп, баанньык, оробуочайдар олорор дьиэлэрэ маассабайдык тутуллубуттара. Бырамыысыланнай тэрилтэлэр сопхуостары кытары шефтэһиилэрэ олохтоммута. Элбэх кытыы учаастак сопхуос отделениетын быһыытынан сайданнар, 1990-с сс. туспа нэһилиэк ыстаатыһын ылбыттара.

Холкуостар оннуларыгар сопхуостары тэрийиини Гавриил Иосифович маннык быһаарар эбит: «Саха дьоно тыа хаһаайыстыбатын ыарахан үлэтигэр үйэлэрин тухары, илиилэрин араарбакка үлэлииллэр, судаарыстыба көмөтө диэни билбэттэр. Онон, сатаатар, хамнастаах оробуочай буоллуннар, өрөбүлүнэн, уоппусканан, больничнай илииһинэн туһанныннар, сахам дьоно олохторо тубустун, тыын ыллыннар». (Көр: Гавриил Иосифович Чиряев. – Дьокуускай, 1995 с.).

Урут дьыл үчүгэй хараҕынан көрдөҕүнэ эрэ дохуоттанар холкуостаахтар сопхуос оробуочайдара буоланнар, хамнаһы уу харчынан аахсар, социальнай чэпчэтиинэн туһанар, кырдьаҕастар биэнсийэ ылар буолбуттара. Онтон тирэхтэнэн, 1970-с сыллартан ыаллар ат эккирэтэр киэҥ дьиэлэрин туттар, араас миэбэли, тэрили, тиэхиньикэни уо.д.а. атыылаһар, оҕолорун үрдүк үөрэх кыһаларыгар үөрэттэрэр буолбуттарын билигин аҕа көлүөнэ дьон үчүгэйдик өйдүүллэр.

Хаартыскалар  эрэдээксийэ архыыбыттан