Уопсастыба

Бырааһынньыгы бэлиэтээһин үгэһэ 1889 сылтан саҕаламмыта. Ол курдук, бу сыл от ыйыгар Парижтааҕы II Интернационал кэнгириэс, 1886 сыл ыам ыйын 1 күнүгэр Чикаго оробуочайдара аҕыс чаастаах үлэ күнүн туруорсан собостуопкалаабыттарын үйэтитэн, норуоттар икки ардыларынааҕы үлэ күнүн олохтооһун туһунан быһаарыы ылыммыта. Санаттахха Чикаго оробуочайдарын собостуопката полицияны кытта хааннаах хапсыһыынан түмүктэммитэ. Кэнгириэс резолюциятыгар: «Бары дойдуларга уонна куораттарга үлэһиттэр 8 чаастаах үлэ күнүн сокуонунан бигэргэтэр ирдэбиллэри туруорустуннар диэн уонна Парижка ыытыллыбыт Аан дойдутааҕы кэнгириэс уурааҕын толорор сыаллаах... Араас нациялар үлэһиттэрэ дойдуларын усулуобуйатыгар хайдах сөп түбэһэринэн манифестацияны тэрийэллэригэр... букатыннаахтык туруоруллубут чыыһылаҕа Аан дойду улуу манифестацията ананар», – диэн этиллэр.

Арассыыйа импиэрийэтигэр аан бастаан бу бэлиэ күн 1890 сыллаахха бэлиэтэммитэ. Маныаха, Варшаваҕа 10 тыһыынча киһилээх оробуочайдар стачкалара ыытыллыбыт.

1891 сыллаахха Петербурга М.И. Бруснев салалталаах социал-демократтар бөлөхтөрө бастакы майыапканы тэрийбитэ. Майыапкалар оробуочайдар көҥүлэ суох революционнай мунньахтарын быһыытынан тэриллэллэрэ. Бастакы майыапкаҕа 200 кэриҥэ киһи мустубут. Кинилэр үлэһиттэр бырааптарын туһугар бииргэ түмсэн туруулаһар наада диэн түмүккэ кэлбиттэрэ.

1897 сылтан майыапкалар бэлитиичэскэй киэптэммиттэрэ уонна маассабай демонстрациялары тэрийиинэн арыалламмыттара.

1901 сыллаахха «Искра» хаһыат көҕүлээһининэн пролетариат бэлитиичэскэй соруктарын чопчулуур уопсай-партийнай первомайскай прокламация (РСДРП) тахсыбыта. Аан бастакытын Гомельга, Тифлискэ, Харьковка «Долой самодержавие!»  уонна «Да здравствует республика!» диэн лозуннар иһиллибиттэрэ. Оттон Петербурга оробуочай демонстрация  аармыйаны кытта бастакы хапсыһыыта буолбута.

1905 сыллаахха Ыам ыйын 1 күнүн Арассыыйа 177 куоратыгар уонна бырамыысыланнай сирдэригэр бэлиэтээбиттэрэ.

1912 сыллаахха ыам ыйынааҕы демонстрацияларга 400 тыһыынча үлэһит кыттыбыта. Биир сылынан ахсааннара 420 тыһыынчаҕа диэри улааппыта, онтон 1914 сыллаахха 500 тыһыынчаҕа тиийбитэ. Бу ыам ыйынааҕы тэрээһиннэргэ оробуочай кылаас аҕыс чаастаах үлэ күнүн олохтууру, помещиктар сирдэрин судаарыстыба бас билиитигэр тутары, ыраахтааҕы былааһын суулларары туруорсубута. Сыллата манифестацияларга кыттааччылар ахсааннара элбээн испитэ, оробуочайдары таһынан бааһынайдар, саллааттар уонна мотуруостар кыттар буолбуттара.

1917 сыллаахха, Олунньутааҕы өрөбүлүүссүйэҕэ кыайыы кэнниттэн, Ыам ыйын 1 күнүн «Вся власть Советам!», «Долой империалистическую войну!» лозуннардаах бэлиэтиир буолбуттара.

Өктөөп өрөбүлүүссүйэтин кэннэ Ыам ыйын 1 күнэ судаарыстыбаннай бырааһынньыгынан биллэриллибитэ. Бу күн үлэһиттэр демонстрациялара уонна парааттара ытыллаллара.

1992 сыллаахха бэлиэ күн «Саас уонна Үлэ бырааһынньыга» диэн ааттаммыта.

Санатан эттэххэ, быйыл Дьокуускай к. уокуруктааҕы дьаһалтата ыам ыйын 1 күнүгэр ыытыллыахтаах үлэһит дьон сэлэлээн хаамыытын тохтоторун туһунан биллэрбитэ. Бу күн Дьокуускайга өрөспүүбүлүкэ, куорат салалталара кыттыылаах үөрүүлээх мунньахтар, кэнсиэртэр уонна да атын тэрээһиннэр ыытыллыахтара. Үгэс курдук, бу күн чэрчитинэн Үлэ Киһитин, үлэ кэлэктииптэрин, үлэ династияларын чиэстииллэр. Былаас уорганнара үлэ биэрээччилэри кытары сүбэ мунньахтарыгар үлэ усулуобуйатын тупсарыы, үлэһиттэр хамнастарын улаатыннарыы боппуруостарын дьүүллэһэллэр.

* * *

Миэхэ тус бэйэбэр, Күөх Маай бырааһынньыга оҕо сааһым умнуллубат түгэннэрин бэлэхтээбит күн. Аҕам эрдэттэн талах уонна тиит лабаатын киллэрэн, бааҥкаҕа уган тилиннэрэрэ, оччоҕуна дьиэбитин айылҕа сыта тунуйан кэбиһэрэ. Аҕабынаан иккиэн холууп оҥорон, араас өҥнөөх саардары үрэн паалкаҕа иилэрбит. Ийэм сарсыарда эрдэттэн уһугуннаран минньигэстик аһатара уонна мааны таҥас кэтэн парааттыы барарбыт. Бу күн Баайаҕам томторугар турар пааматынньык тула дэриэбинэ олохтоохторо бары мусталлара. «Ураа!» хаһыыны ньиргитэн, араас лозуннары этэн туруу үлэһиттэри уруйдуурбут. Үөрүү-көтүү, өрө күүрүллүү, киэн туттуу диэн дьэ манна баара.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар: ааптар архыыбыттан уонна wikipedia