Уопсастыба

«Татыйына» биирдэм тэрилтэ

Олоҥхо дойдутун кытары билсиһиибит тыа хаһаайыстыбатын улуустааҕы управлениетыттан, салалтаны уонна исписэлиистэри кытары көрсүһүүттэн саҕаланна. Сунтаар улууһун нэһилиэнньэтэ 24 тыһ. киһи, онтон 10 тыһыынчата улуус киинигэр олорор эбит. Быйыл барыта 11 тыһ. сылгыны уонна 12,5 тыһ. ынах сүөһүнү, ол иһигэр 5,5 тыһ ыанар ынаҕы кыстаппыттар.

Салгыы биллэр урбаанньыт Нина Герасимова салайар«Татыйына» биирдэм тэрилтэтин Сунтаар бөһүөлэгэр баар «Достижение» уонна «Ал-су» диэн эти-үүтү астыыр тэрилтэлэригэр сырыттыбыт. Эт сыаҕар күҥҥэ 200 киилэ араас көрүҥ эт аһылыгы оҥороллорун таһынан, муора уонна өрүс балыгыттан кэнсиэрбэ оҥороллоро сөхтөрдө. Оттон кондитерскэй сыахха бурдук ас 60 (!), ол иһигэр, туорт 15 көрүҥүн, арыы сыаҕар кыһынын 1,5 туонна, сайынын 3,5 туонна үрүҥ ас арааһын оҥороллор. Бородууксуйаларын бэйэлэрин маҕаһыыннарыгар батарары таһынан, ыаллыы Мииринэй улууһугар кытары илдьэн атыылыыр эбиттэр.

«Кириэстээх» кэпэрэтиип

Өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр «Кириэстээх» кэпэрэтииби 15 сыл (1992-2007) салайан, урукку сопхуос чэрчитинэн ыспакка хаалларбыт, сүһүөҕэр туруорбут Горн Платоновы улууһун дьоно-сэргэтэ олус махтана ахталлар. Хаһаайыстыбаны 2012 сылтан салайар Владимир Егоров биһиги сылдьарбытыгар, хомойуох иһин, Дьокуускайдаан хаалан суох этэ.

Күн бүгүн кэпэрэтиип 1240 сүөһүлээх, ол иһигэр 540 ыанар ынахтаах уонна 150 калмык боруода сүөһүлээх. Ыанар ынахтар уонна ыччат сүөһүлэр Кириэстээх, Куокуну нэһилиэктэригэр, Бэрэ учаастагар, оттон эккэ идэтийэр калмык сүөһүтэ Кутана нэһилиэгэр тураллар. Хаһаайыстыба ынах ахсыттан сылга ортотунан 2800 киилэ үүтү ыан, Кириэстээххэ уонна Сунтаарга баар сыахтарыгар астаан батарар.

Ити курдук кэпэрэтиип хас да нэһилиэгинэн элбэх киһини үлэнэн хааччыйан олорор, ыйдааҕы орто хамнас 78 тыһ. солк. тэҥнэһэр, сүрүн үлэһиттэр ыйга 100 тыһ. солк иһинэн-таһынан аахсар эбиттэр. Үлэһиттэр бары харчынан паайдаахтарын, ол паайдарыгар сылын аайы дивидент ааҕылларын мин олус хайгыы иһиттим. Уурайдахтарына, биэнсийэҕэ таҕыстахтарына, паайдарын харчынан эбэтэр сүөһүнэн ылар эбиттэр, маннык ырычаах үлэҕэ интэриэһи улаатыннарара саарбахтаммат.

Бэрэ пиэрмэтин үлэтин-хамнаһын туһунан сүрүн зоотехник, Мэҥэттэн төрүттээх эдэр исписэлиис Анна-Мария Трифонова билиһиннэрдэ. Бу пиэрмэ үүккэ идэтийэр, сүүстэн тахса ынахтаах. Хотонноро толору мэхэньисээссийэлээх, саҥатык. Аны иккис хотоннорун туттан эрэллэр. Улуус киинин таһыгар маннык пиэрмэ баара олус табыгастаах эбит. Ыаммыт үүт тута астанан, бородууксуйа буолан атыыга тахса турар. Ынахтарын аһылыктара үксэ сиилэс, эбиэс күөх маассата уонна комбукуорум буоларын бэркэ сэҥээрдим. Дьокуускайтан 20 лиитэрэ быласымаас лиэйкэлээх иһиттэргэ «риmi com энергетик для коров» диэн убаҕаһы ханнык баҕарар аһылыкка ыстардахтарына, ынахтар ордорбокко сииллэрин уонна үүттэрэ биллэрдик эбиллэрин туһунан зоотехник кыыс кэпсээтэ.
Куокунутааҕы салааҕа үс хотонунан 120 ыанньык, 230 субан сүөһү кыстаан турар. Саҥа хотоннорун кырыыламмыт хаптаһынынан туппуттарын сонургуу көрдүм.
Кириэстээх нэһилиэгэ ордук Үлэ Дьоруойа, аатырбыт ыанньыксыт Владимир Михайловынан биллэр. Бөһүөлэк элбэх саҥа тутуулардаах. Олортон Владимир Африканович Дьоруой сулуһун тутарыгар Бэрэсидьиэн Владимир Путиҥҥа туруорсан туттарбыт Култууратын дьиэтэ (дыбарыас!) ойуччутук көстөр.
Үлэ Дьоруойа биһигини бэрт эйэҕэстик көрсөн, 1986 с. тутуллубут, хапытаалынай оҥоһуулаах, 200 ыанар ынах турар комплексыгар сырытыннарда. Манна биэс ыанньыксыт уонна хас да тас үлэһит баар эбиттэр.

– 40 кыһыл өҥнөөх, Алтай боруода ынахтарын илдьэ сылдьабын, бастаан аппараатынан ыан баран, илиибинэн сыппайабын. Ынахтарым үүтүн сыата 5,2 %-ҥа, сороҕор 6 %-ҥа тиийэр, -- диэн кэпсээтэ Владимир Африканович.

«Сырдык аартык» кэпэрэтиип
Күндэйэҕэ нэһилиэнньэ сүөһүтүн түмэн көрөр өҥөнү оҥорор «Сырдык аартык» кэпэрэтиип Розалия Иванова аатын сүгэр. Кэпэрэтиип салайааччыта Алина Львова кэпсээбитинэн, бу хаһаайыстыбаны Розалия Алимпиевна Иванова 2009 сыллаахха тэрийэн сүһүөҕэр туруорбут, 2022 сыллаахха олохтон барыар диэри салайбыт.

Билигин «Сырдык аартык» 72 чилиэннээх, 44 ыалтан 324 сүөһүнү, ол иһигэр 180 ыанар ынаҕы түмэн үс хотонунан көрөр. Сайын бу сүөһүлэргэ үлэһиттэр бэйэлэрин ынахтарын эбэн, сайын алта сайылыгынан сайылыыллар. Кэпэрэтиип бу пиэрмэтин таһынан, бэйэтин иһинэн астыыр-үөллүүр тэрилтэлээх, «Байдам» диэн маҕаһыыннаах уонна буойуналаах. Ааспыт 2024 сыл түмүгүнэн, 900 туонна үүтү соҕотуопкалаан, астаан-үөллээн батарбыт. Эт сыаҕын үлэһиттэрэ кэнсиэрбэни оҥорууну баһылаабыттар. Сүөһүлэрин көрдөрөр ыаллар оту бэйэлэрэ хааччыйаллар уонна биир ыйга ынахха 1600, субаҥҥа 950, ньирэйгэ 600 солк. харчыны төлүүллэр, хотон арендатыгар сылга 3000 солк. харчыны биэрэллэр. Хас биирдии ыал ынаҕа күҥҥэ хас киилэ үүтү ыаппыта тус-туспа учуоттанар. Онон төлүүллэрэ элбэх курдук да буоллар, үүттэрин суотугар сорохтор сылга 500-600 тыһ. солк. тиийэ харчыны олордон ылар эбиттэр!

Түбэй Дьаархаҥҥа
Бүтэһик сылдьыбыт сирбитинэн Сунтаартан уонча көстөөх Түбэй Дьаархан нэһилиэгэ буолла.
Бу дьоҕус нэһилиэк сүрүн уратытынан үүтү тутан астыыр-үөллүүр икки тэрилтэ баара буолар. Ол курдук, Анна Гуринова салайар «Милк-Ас» диэн хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэтэ кэтэх ыаллар үүттэрин тутан астыыр эбит. Ону таһынан бу дойду олохтооҕо да буоллар, иккис кылаастан Дьокуускайга үөрэммит, онно улаатан, ыал буолбут, компьютерщигынан, урбаанньытынан үлэлээбит Михаил Комин 2004 сыллаахха дойдутугар эргиллэн, сүөһү иитиитинэн дьарыктанар бааһынай хаһаайыстыбаны тэриммит.
Быйыл 214 сүөһүнү, ол иһигэр 153 ыанньыгы кыстаппыт. Барыта 13 бастайааннай үлэһиттээх, сайынын уонча киһини эбии ылан үлэлэтэр эбит. Былырыын 384 туонна үүтү туттарбыт.

Хаһаайыстыба тэринэн баран, Михаил Комин тыа хаһаайыстыбатын технологиятын үчүгэйдик баһылаары, кэтэхтэн зоотехник үөрэҕин бүтэрбит, бэрт киэҥ көрүүлэрдээх, элбэх идиэйэлэрдээх, сэргэх киһи эбит. Кини уратытынан ынахтарын молокопроводынан ыан баран, тута бэйэтин сыаҕар астыыр итиэннэ үлэһиттэригэр сөптөөх хамнаһы төлөөбүтүн таһынан, нэһилиэгин араас тэрээһиннэригэр ботуччу харчыны спонсордаан көмөлөһөр дьиҥнээх патриот эбит!

Түмүк
Дьэ бу курдук түөрт күн устатыгар Сунтаар улууһун нэһилиэктэринэн далбарга сылдьан, хаһаайыстыбалар үлэлэрин-хамнастарын кытары билсэн бараммын, маннык санааҕа кэллим:

1. Бу нэһилиэктэр улуус кииниттэн төһө даҕаны тэйиччи турдаллар, сирдэрэ-уоттара киэҥ, суту-курааны соччо билиммэт, суоллара-иистэрэ үчүгэй буолан, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаналларыгар усулуобуйалара тупсаҕай эбит.
2. Улууска 10 соҕотуопкалыыр, астыыр-үөллүүр, батарар тэрилтэ баара чэгиэн күрэстэһиини үөскэтэн, бородууксуйа хаачыстыбата тупсарын, сыана аһары улааппатын, үлэһиттэр хамнастара үрдүүрүн хааччыйбыттар.

3. «Кириэстээх» кэпэрэтиип сыл аайы үлэһиттэр паайдарыгар дивидент ааҕара улахан көҕүлүүр күүс буолбут. Ону таһынан, бородууксуйатын бэйэтэ астаан батарара улахан көдьүүстээх эбит.
4. Сүөһүнү көрүү өҥөтүн оҥорор «Сырдык аартык» кэпэрэтиип үлэтэ-хамнаһа өрөспүбүүлүкэҕэ бастыҥ холобур быһыытынан тарҕанара наада.

Иван ПОНОМАРЕВ, Чурапчы сэл.