Уопсастыба

Тыылга үлэ

1939 сылтан уот кураан саҕаланан, аһыҥа өрө туран, от-бурдук үүммэккэ, туох да дохуоту ылбат холкуостаахтар быста дьадайбыттара, онуоха эбии аармыйаҕа эт пуондатын хааччыйар ыйааҕы толорор аатыран, холкуос сүөһүтүн оннугар ыаллар кэтэх сүөһүлэрин тутан ыланнар, үгүстэр ынахтарыттан ытыстарын соттубуттара. Дьоннорун-сэргэлэрин өрүһүйээри ыксаан, аҕыйах киилэ бурдук сыыһын биитэр сүөһү өлөрөн, эт түҥэппит холкуос бэрэссэдээтэллэрэ уонна нолуоктарын кыайан төлөөбөтөх дьоннор сууттанан, хаайыыга бараллара. Киинтэн кэлэн үлэлии сылдьар, Саха Сирин уратыларын, олоҕун-дьаһаҕын билбэт, олохтоох салайааччылар тылларын-өстөрүн истибэт үрдүкү салалта (баартыйа обкуомун бастакы сэкирэтээрэ Ион Степаненко, Сир оҥоһуутун наркуома Николай Анашин уо.д.а.) итинник хабыр дьаһалларын түмүгэр, 1942-1943 сс. тыа сиригэр элбэх киһи, кыраайы үөрэтээччилэр ааҕалларынан, сэриигэ ыҥырыллан барбыт дьоннор ахсааннарын сабырыйар киһи, суорума суолламмыттара... Бэрэпиэссэр Мария Гаврилова ахтарынан, холкуос бэрэссэдээтэллэрэ дьон хоргуйарын туһунан иһитиннэрдэхтэринэ, Степаненко итэҕэйбэт, киһи бэркиһиэҕэ: «Астарын тобоҕунан сибиинньэ ииттиннэр», «Сэбиэскэй былааска дьон хоргуйбат!» – диирэ үһү. Сир оҥоһуутун наркуома Анашин бааһына иэнин кэҥэтэр аатыран, ойуур солооһуннарын оннугар, кураайы алаастары хоруттаран, туруктаах үүнүүнү биэрэр ньэчимиэн уонна дьаарысса оннугар кэлии суортары ыстаран, дьон сыратын-харатын халтайга ыытан сордуур эбит. (Көр: «Мое поколение с обожженными крыльями», Якутск, 2007).

Дьэ маннык ньүдү-балай тойоттору утары Үрдүкү Сэбиэт дьокутаата, Совнарком бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Илья Винокуров сорунуулаахтык киирсибитэ. ССРС үрдүкү салалтатыгар тиийэ туруорсан, тылын ылыннаран, 1943 с. муус устарга БСК(б)П Киин Кэмитиэтин «Баартыйа Саха уобаластааҕы обкуомун тыа хаһаайыстыбатын салайыыга таһаарбыт алҕастарын туһунан уурааҕа» тахсарын, степаненколар ууратыллалларын ситиспитэ! Олохтоох нэһилиэнньэни араҥаччылыыр дьаһаллары тэрийбитэ: холкуостар иэстэрин сотторбута, аһылык саппаас пуондатын тэрийтэрэн, бурдук лимиитин улаатыннаран, сүөһү маассабай төрүөҕүн, сааскы ыһыы, сайыҥҥы оттооһун, күһүҥҥү хомуур курдук дьылы быһаарар сүрүн үлэлэр кэмнэригэр холкуостарга «итии» аһылыгы тэрийтэрбитэ, онтон да атын араас чэпчэтиилэри, көмөлөрү оҥорторбута. Саха норуотун эстииттэн өрүһүйбүтэ.

Үлэ дьонугар кыһамньылаах сыһыан үтүө түмүктэммитэ, онуоха эбии кураан арыый чугуйан биэрбитэ: Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин архыыбын чахчытынан, өрөспүүбүлүкэҕэ 1942 сылга тэҥнээтэххэ, 1944 сыл түмүгүнэн ынах сүөһү ахсаана 45 862 төбөнөн (17 %-ынан) эбиллибитэ. Судаарыстыбаннай былаан аһары толоруллубута: ынах сүөһүнү иитиигэ 101,8 %, табаны иитиигэ 101,9 %, биир ынахтан үүтү ыаһыҥҥа 105,6 %! Таһаарыылаах үлэ сиэрдээхтик сыаналаммыта, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1945 с. олунньу 1 күнүгэр таһаарбыт ыйааҕынан, 1944 с. түмүгүнэн бурдук соҕотуопкатын былаанын толорбуттарын иһин, Аҕа дойду сэриитин бастакы истиэпэннээх уордьанынан 9 киһи, иккис истиэпэннээх уордьанынан 37 киһи наҕараадаламмыттара. Күндү түүлээҕи бултааһын сорудаҕа эмиэ куоһарыллыбыта, дойдуга соҕотуопкаланар «сымнаҕас валюта» биэс гыммыт биирин Саха сирин булчуттара хааччыйар буолбуттара.

Чурапчы көһөрүллүүтэ

Саха сиринээҕи балык тириэһэ сэрии сылларыгар Балык бырамыысыланнаһын норкуомун бас билиитигэр бэриллибитэ. Тириэс иһинэн 13 балык собуота, 38 балык холкуоһа үлэлээбитэ.

1942 с. Булуҥ, Усуйаана, Эдьигээн улуустарыгар 9 саҥа балык собуота, 17 саҥа холкуос тэриллибиттэрэ. Олорго 6000 киһи, сүрүннээн Прибалтикаттан, Ленинград уобалаһыттан көһөрүллүбүттэр уонна хомуурга түбэспиттэр үлэлээбиттэрэ. Кинилэргэ эбии Чурапчыттан 41 холкуос көһөрүллүбүтэ: Кэбээйигэ 18 холкуос, Эдьигээҥҥэ 13 холкуос, Булуҥҥа 10 холкуос.

Булуҥҥа көһөн кэлээччилэри кэм бэлэмнээх көрсүбүт буоллахтарына, Эдьигээҥҥэ, Кэбээйигэ быһыы-майгы атын этэ. Эдьигээн Натааратыгар ас-үөл кэмчитин таһынан (үлэлиир эрэ дьоҥҥо нуорма бэриллэрэ), ис тиибэ туран, Хайахсыттан тиийбит үс холкуостан 118 киһи, «28 гвардеец» диэн финнэр холкуостарыттан 200 киһи өлбүт. Онуоха райисполком бэрэссэдээтэлэ, Үрдүкү Сэбиэт дьокутаата Николай Шемяков кэлэн, нуорма бурдугу киһи ахсын биэрэргэ дьаһайан, өссө улахан сүтүк тахсыаҕын тохтоппута. (Ил Түмэн бастакы ыҥырыыга дьокутаата, Бэрэстэбиитэллэр Балааталарын Бэрэссэдээтэлэ Афанасий Илларионов Натаараҕа 1942 с. алтынньыга төрөөбүтэ).

Олохтоохтор бэйэлэрин да нуорма бурдуктара ситэ аҕалыллыбакка, Кэбээйигэ тиийбит Чурапчы дьоно ыарахан балаһыанньаҕа түбэспиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэ салалтата ону билэн олорон, сатаатар бырамыысаланнай суолтата суох соботтон түҥэтэри, бэл, бэйэлэрэ илдьибит сүөһүлэриттэн өлөрөн сиири көҥүллээбэтэҕэ! Ону утаран «Рыбакколхозсоюз» салайааччыта, Чурапчы киһитэ Василий Харитонов эрдэттэн айдааны тардыбыта болҕомтоҕо ылыллыбатаҕа. Степаненко ууратыллыбытын, Совнарком Бэрэссэдээтэлинэн Үрдүкү Сэбиэт дьокутаата Илья Винокуров анаммытын эрэ кэнниттэн муус хамсаабыта, 1943 сыл атырдьах ыйыгар Бырабыыталыстыба хамыыһыйата тэриллибитэ. Хамыыһыйа Кэбээйигэ тиийэн икки ый үлэлээн баран, Чурапчы холкуостарын дойдуларыгар төттөрү көһөрөр туһунан боппуруоһу обкуом бүрүөтүн уонна Совнарком холбоһуктаах мунньахтарыгар туруорбута, суһал дьаһаллары ылар этиилэри оҥорбута.

Хамыыһыйаны салайбыт Үрдүкү Сэбиэт Президиумун Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Елена Припузова ол туһунан кэлин: «Мин дьиҥнээх хомуньуус этим. Чурапчылар Кэбээйигэ өлүүлэрин-сүтүүлэрин туһунан докладнойга туох баарынан киллэрбитим», – диэбит. Иккис хамыыһыйа Эдьигээҥҥэ үлэлээбит. (Көр: «Харах уулаах ахтыылар», Дьокуускай, 2002).

Көһөрүллүбүт холкуостаахтар дойдуларыгар Кэбээйиттэн 1944 с., Эдьигээнтэн 1946 с., Булуҥтан 1947 с. эргиллибиттэрэ. 5318 киһи барбытыттан аҥаардара ол дойдулар тоҥ буордарыгар хаалбыта...

Сатаҕай тэрээһинтэн сылтаан төһө да бастакы сылларга үгүс сүтүгү көрүстэллэр, былааннарын толорботоллор, балык хаһаайыстыбалара 1945 с. диэри судаарыстыбаҕа 405 тыһ. сэнтиниэр балыгы туттарбыттара. 1943 с. былааннарын куоһаран, сэттэ киһи уордьанынан, мэтээлинэн наҕараадаламмыттара. Ол иһигэр, Булуҥҥа Чурапчыттан көһөрүллүбүт «Молотов» холкуос биригэдьиирэ Алексей Ноев Үлэ Кыһыл Знамята уордьан кавалера буолбута, «Ярославскай» холкуос бэрэссэдээтэлэ, Үрдүкү Сэбиэт дьокутаата Николай Миронов Иосиф Сталин Махтал суругунан үс төгүл бэлиэтэммитэ.

Ити курдук, норуот дьокутааттара араҥаччылыыр дьаһаллары тэрийэннэр, өрөспүүбүлүкэ холкуостаахтара Кыайыы туһугар сүҥкэн кылааттарын киллэрбиттэрэ.

Сулустаах дьокутааттар

Кыайыы көтөллөнөн кэлбит буойуттартан сэрии кэннинээҕи сылларга 82 киһи Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттарынан талыллыбыта. Ол иһигэр, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдара: Владимир Колбунов, Федор Охлопков, Валентин Павлов, Виктор Стрельцов, Николай Чусовской, Марк Шевелев.

Үөһээ Бүлүү уола, аармыйаттан 1945 с. кэлбит, холкуос бэрэссэдээтэлэ Степан Васильев 1949 с. Социалистическай Үлэ Дьоруойа буолбута, үһүс ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэккэ дьокутаатынан талыллыбыта.

Амма уола, 235-с стрелковай дивизия 801-с стрелковай полкатын разведчик-снайпера Петр Яковлев сэрииттэн 1944 с. бааһыран кэлэн, 16 сыл учууталлаабыта, Гаганова бачыымын өйөөн, пиэрмэҕэ ыанньыксыттыы тахсыбыта, чулуу көрдөрүүнү ситиһэн, 1976 с. Социалистическай Үлэ Дьоруойа буолбута, Үрдүкү Сэбиэт дьокутаатынан үс төгүл талыллыбыта.

Сэрии, сут-кураан сылларыгар тыылга таһаарыылаахтык үлэлээбит: сылгыһыт Тимофей Лукин, биригэдьиирдэр Дмитрий Андреев, Анна Васильева, ыанньыксыттар Елизавета Бурцева, Варвара Трофимова, булчут Николай Колесов чыпчаал көрдөрүүлэри ситиһэн, Социалистическай Үлэ Дьоруойун аатынан бэлиэтэммиттэрэ, араас сылларга Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттарынан талылланнар, быыбардааччыларын накаастарын толорууга үтүө суобастаахтык үлэлээбиттэрэ!

Үгэс салҕанар

Алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата Мичил Николаев Анал байыаннай дьайыыга ыҥырыллан, чиэстээхтик сулууспалаабыта, билигин Оборуона министиэристибэтигэр инструктордыыр.

Сэттис ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ АБДь кыттыылаахтара Арассыыйа Дьоруойа Александр Колесов, «Эр санаа уордьанын» кавалера Василий Егоров дьокутаат мандаатын тутан, үлэлии-хамсыы сылдьаллар. КПРФ фракциятыттан норуот дьокутаата Савва Михайлов «Эр санаа уордьанынан» (өлбүтүн кэннэ) наҕараадаламмыта.

Хаартыскалар эрэдээксийэ архыыбыттан уонна «История Якутии» кинигэттэн ылылыннылар.