Уопсастыба

Маргарита Егоровна Алампа аатынан Ытык Күөллээҕи 1-кы №-дээх оскуола саха тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала. Кини 2017 сылтан «Сайдам» оҕо лааҕырын иһинэн «Чэбдигир» диэн бырайыагы үлэлэтэр. Хас сайын ахсын оскуола оҕолоро Маргарита Егоровна салалтатынан, эмтээх оту хомуйаллар, куурдаллар, хаһааналлар.

Кини билиҥҥи информация балысханнык сайдыбыт үйэтигэр үгүс оҕо көмпүүтэр иннигэр олорор, аҕыйахтык хамсанар буолла диэн ытырыктатар санаатын үллэстэр:

-- Ол иһин, эти-сиини эрчийии, эмтээх отторунан доруобуйа туругун көннөрүү биһиги кэммитигэр саамай сүрүн боппуруоһунан буолла. Сахабыт Сирин кыhына уhун буолан, өбүгэлэрбит сайынын эттэрин-хааннарын хатарынар буолаллара. Онтон билиҥҥи кэмҥэ оҕо кыра сааһыттан чэгиэн-чэбдик салгынынан тыына, этин-сиинин эрчийэ үөрэннэҕинэ эрэ туйгун доруобуйалаах буолуоҕа.

«Чэбдигир» лааҕырга 20 оҕо дьарыктанар. Лааҕыры оҕолорго кыра саастарыттан бэйэлэрин доруобуйаларын көрүнэн, хайдах чэгиэн-чэбдик сылдьыахтаахтарын өйдөтөр сыаллаах тэрийбитим. Оҕолору өбүгэ сиэрин-туомун тутуһан, оту Алгыс нөҥүө көрдөһөн үргүүргэ үөрэтэбит. Үргээбит отторун-мастарын астарыгар туттан, бэйэлэрин доруобуйаларын бөҕөргөтөллөрүн ситиһэр соруктаахпыт. Саха сиэрин-туомун, итэҕэл өйдөбүллэрин билиһиннэрэбит. Бары өттүнэн чэбэр буоларга, айылҕаҕа хайдах сылдьарга үөрэтэбит, илиинэн үлэ сатабылларын сайыннарабыт. Оҕолор сүрүннээн кучу оту үргээн, ферментация курдук уустук үлэни көрсөн, эт илиилэринэн чэй оҥороллор. Оттору куурдаллар, хатараллар. Ол эрэ буолбатах, өссө хамсаныы нөҥүө эттэрин-хааннарын эмиэ чэбдигирдэллэр.

Аан дойдуга хас биирдии омук чэй иһэр ураты үтүө үгэстээх. Тыйыс айылҕалаах төрөөбүт Сахабыт Сиригэр сылаас чэйи иһии эмиэ туһунан истиҥ сыһыаны үөскэтэр. Лааҕырбытыгар сүрүннээн кучу отуттан чэй оҥоробут. Моонньоҕон, хатыҥ, дөлүһүөн, дьэдьэн сэбирдэхтэрин, тиит мутукчатын эмиэ туһанабыт. Бу бары битэмииннээх оттор, иммунитеты үрдэтэллэр. Балары күһүҥҥү кучу отун кытта булкуйан, дөлүһүөн сибэккитин, отонун эбэн битэмииннээх чэйи оҥоробут, - диэн сэһэргээтэ уһуйааччы.

Маргарита Егоровна кэпсииринэн, лааҕырга ыытыллыбыт үлэ сайынынан тохтоон хаалбат. Ол курдук, кыһынын иитиллээччилэр хомуйбут эмтээх отторуттан араас хомуурдары (набордары) оҥорон, анал хааларга уган, «Сделано в Татте» брендынан атыыга таһаараллар. Холобура, оҕолор «Таатта чэйэ» диэн ааттаан чэй айбыттар. Маны таһынан, киһи иммунитетын үрдэтэр битэмииннээх оттортон чэй хомуйбуттар, итиэннэ оту уматан, буруо таһааран дьиэни ыраастыырга анаан оттор Алгыстаах хомуурдарын оҥорбуттар. Маныаха, Тааттаҕа ыытыллыбыт XXII-с Манчаары оонньууларын иитинэн тэриллибит «Таатталыы оҥоһук» быыстапка-дьаарбаҥкаҕа кыттаннар, эмтээх отторо атыыга бэрт хамаҕатык барбыт.

Икки кэлиҥҥи сылга лааҕыр оҕолоро Анал байыаннай дьайыыга кытта сылдьар буойуттарга кучуттан чэй, ыраастанар, алгыстанар от хомуурдарын оҥорон ыыппыттар. Кыаммат кырдьаҕастарга эмиэ бэлэхтээбиттэр.

Оҕолор эмтээх оту хомуйуунан эрэ муҥурдамматтар. Кинилэр оттору үөрэтэн, чинчийэн көрөллөр. Ол түмүгүнэн дакылаат, бырайыак суруйаллар. Араас ааҕыыларга кыттаннар кэккэ ситиһиилэрдээхтэр. Ол курдук, Попова Айта «Мин эдэр урбаанньыппын» диэн бырайыагынан өрөспүүбүлүкэҕэ иккис миэстэ буолбут. Оҕолор кучу чэй туһунан дакылааттарынан «Инникигэ хардыы» эдэр чинчийээччилэр өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай кэнпириэнсийэлэригэр уонна Бүтүн Арассыыйатааҕы ааҕыыларга кыттан бириистээх миэстэҕэ тиксибиттэр.

Иитиллээччилэр санаалара

«Чэбдигир» лааҕырга дьарыктанар оҕолортон санааларын иһиттим.

Корнилова Айхаана, 7 кылаас үөрэнээччитэ:

-- «Чэбдигир» лааҕырга сылдьарбыттан наһаа астынабын. Оту-маһы хомуйарбын сөбүлээтим. Эмтээх оттор туохха туһалыылларын, оттор ааттарын биллим. Оту хайдах хатарарга, кучу чэйи ферментациялыырга үөрэммиппит наһаа сонун этэ. Чэйи инник оҥороллоро буолуо диэн билбэт этим. Бу сылга былааннаабыппытынан, от-мас бөҕөтүн хомуйан, чэй арааһын, дьиэ ыраастыыр хомуурдары онорон атыылыахтаахпыт. Мин оттор тустарынан өссө эбии билиэхпин, эппин-хааммын чэбдигирдэн, кыһын ыалдьыбакка сылдьыахпын баҕарабын. Тааттабыт чэйин тарҕатаммыт, дьон чэгиэн буолалларыгар үтүө дьыаланы оҥоробут дии саныыбын.

Оконешникова Юлиана, 7 кылаас үөрэнээччитэ:

-- Лааҕырга элбэх оҕону кытары билсэбит, үгүс билиини ылабыт. Тыаҕа сылдьарбын наһаа сөбүлүүбүн. Мин эбэм Анастасия эмиэ араас оттору хомуйан биһигини эмтээччи. Тааттабыт чэйин өссө элбэҕи оҥорон, атыы өттүгэр сайдыахпытын баҕарабын. Инникитин дакылаат суруйар санаалаахпын. Саамай сүрүнэ, дьон бары доруобайдык сылдьыахтарын баҕарабын. Лааҕырбыт өссө сайда турдун. Маргарита Егоровнаҕа элбэх билиини биэрэрин иһин махтанабын.

Сүбэлэр

Саха сиригэр 300‑чэкэ араас эмтээх үүнээйи үүнэр дииллэр. Маргарита Егоровна, эн бэйэҥ ханнык оту ордорон туһанаҕын?

-- Мин үөрэ отун сөбүлээн үргээччибин. Үөрэ ото саамай күүстээх дьайыылаах, киһиэхэ күүс-сэниэ биэрэр. Туох баар ис-үөс ыарыытыгар туттуллар, оһоҕоһу, үөһү эмтиир, тымныйыыга да иһэллэр, араас искэҥнэри суох оҥорор. Түҥ былыргыттан өбүгэлэрбит үөрэ отун ымдааҥҥа кутан, утах оҥостон иһэллэрэ. Ол иһин доруобай, чөл сылдьаллара эбитэ буолуо. Бу оту аҥардас утахха эрэ буолбакка, өссө дьиэ ыраастыырга туттуллар. Ол курдук, буруота куһаҕан санааны, нэҥири суох оҥорор. Онон бу оту наһаа сөбүлүүбүн.

Манна даҕатан, сүбэ быһыытынан эттэххэ, үөрэ отун, эмтэнэргэ диэн үргүүр буоллахха, бэс ыйын 8 күнүттэн от ыйын 1 күнүгэр диэри хомуйар ордук. Аны бу от үөһээҥҥи түөрт сэбирдэҕэ эрэ эмтээх буолар, ону туһаналлар. Күнүскү аһылык иннинэ, сиик куурбутун кэннэ хомуйар ордук. Онтон күһүн силиһин хостоон хаһааналлар. Үөрэ отун салгыннаах, күнэ суох сиргэ кумааҕы үрдүгэр тэлгэтэн, эргитэн биэрэ-биэрэ хатараллар. Мөһөөччүккэ уган, хараҥа сиргэ ууран хаһааналлар. От ыйыгар үргэммит үөрэни аска (мииҥҥэ, ыһаарыга, суоракка, үүккэ) буккуйан сииллэр.

Кучу оту хайдах ферментациялыыгыт?

-- От сүмэтин ыктахха кислороду кытары булкуһар, оччоҕуна оппут эттиктэрэ уларыйаллар. Маны ферементация диэн ааттыыбыт. Кучу оту икки түһүмэҕинэн ферментациялыыбыт. Кучу сэбирдэҕин үргээн киллэрэн баран сымныар диэри туруора түһэбит. Онтон бааҥкаҕа ыбылы симэбит уонна ыарахан ыйааһынынан баттатабыт. Хараҥа, сөрүүн сиргэ биир суукка туруорабыт. Сарсыҥҥытыгар сэбирдэхтэрбитин бааҥкаттан хостуубут уонна нэлэгэр эмалированнай тааска кутабыт. Итиэннэ илиибитинэн сэбирдэх сүмэтэ ыгыллан тахсыар диэри ыбылы эрийэ-эрийэ хам тутабыт. Ол кэннэ ыгыллыбыт сэбирдэхпитинэн ытыстарбытыгар хатайдаан төгүрүктэри оҥоробут уонна эмиэ таастарга уурабыт. ХБ таҥаһы инчэтэн баран, таастарбытын үрдүнэн сабан кэбиһэбит уонна биир суукка туруорабыт. Дьэ онтон, таҥас эбэтэр кумааҕы үрдүгэр ууран хатарабыт. Маннык ньыманан хатарыллыбыт кучу ото олус туһалаах, минньигэс амтаннаах буолар.

***

Бу курдук «Чэбдигир» оҕо лааҕырыгар оҕолор Таатта Ытык сиригэр үүнэр үүнээйилэри үөрэтэн, үргээн, араас бородууксуйа оҥорон, эмтээх от кистэлэҥин арыйаллар, дьон доруобуйатын тупсарыыга үлэлэһэллэр.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар М.Е. Павлова архыыбыттан