Үөрэх

Хас биирдии дойдуга сүрүн компетенциялар моделлара араас-араас. Ол эрээри хас биирдии дойду уопутун ырытан, тэҥнээн көрөн баран, «сүрүн компетенциялар» диэни араарыахха сөп. Чэ, биир-биир быhааран көрүөххэ.

Коммуникабельность. Кэпсэтэр, алтыhар, бодоруhар дьоҕур. Тус олоххо да, профессиональнай эйгэҕэ да саамай наадалаах уонна бастакы таhымҥа турар үөрүйэх.

Олоххо баар барыта хардарыта дьайсар, алтыhар аналлаах. Ону барытын киhи ситимниир, холбуур. «Киhи кэпсэтэн, ынах маҥыраhан билсэр» диэн саха өс хоhооно баар дии.

Уопсайынан, бодоруhуу, кэпсэтии, информацияны тиэрдии уратылардаах, араас ньымалардаах:

• бэйэ санаатын атын киhиэхэ толору тиэрдии;
• атын дьон тус санаатын убаастааhын, болҕойон истии уонна ылыныы; -- дьону, тэрилтэлэри кытта дуогабардаhыы;
• этиhэ-охсуhа барбакка, эйэнэн тоҕоостоох быhаарыныыны ылыы;
• уус-ураннык саҥарыы;
• дьон болҕомтотун тутуу;
• элбэх ифнормацияны сатаан ырытыы, наардааhын, салайыы;
• техниканы уонна технологияны сатамньылаахтык туhаныы;
• уоһулуур чахчыларга (аргуменнарга) олоҕуран, сөптөөх быhаарыыны дакаастааhын, о.д.а.

Аны туран, киhи информацияны тиэрдэр уонна ону кытта үлэлиир ньымалара болҕомтоҕо ылыллаллар:

• ыраастык уонна табатык суруйуу;
• элбэх информацияны өйгө тутуу;
•  лоп бааччы уонна дорҕоонноохтук саҥарыы;
• уус-ураннык суруйар, айар талаан, ырытар, ырыҥалыыр, өйгө оҥорон көрөр дьоҕур.

Бу аатаммыт ньымалары сайыннараары, оҕо сырыттахха учууталларбыт барахсаттар кинигэ аахтара, нойосуус үөрэттэрэ, өйтөн суруйтара сатыыллара. 

Креативнай буолуу (предпринимательство, новаторство). Кэм ирдэбилэ. Сайдыы суола.

 Аан дойду балысханнык сайдар. Билигин идиэйэ, саҥа технология иhин киирсии, куоталаhыы бириэмэтэ. Айан таhаарыы, бу иннигэр суоҕу тобулуу! Уратытык, сонуннук көрөр, толкуйдуур, айар дьоҕур «креативность» диэн ааттанар. Аны туран, ыллыҥ да сэргэхтик толкуйдаан киирэн барбаккын ээ. Өй-санаа сайдара, толкуй хайысхаланара сыыйа барар. Онуоха сөптөөх усулуобуйа, дьарык наада.

Биллэр дьон: “Кыhалҕа баар сиригэр саҥа идиэйэ саhан сытар”, -- дииллэр. Ону быhаарар, хааччыйар кыахпыт «креативность» диэн буолар. Судургу холобуру ылан көрүөххэ.

 Урут туалетнай кумааҕы оннугар хаhыат туттуллара. Хаhыат өстүөкүлэ сууйарга, оhох отторго, сиик таттарарга табыгастаах этэ. Билигин итини солбуйар саҥа технологиялар айылыннылар: уматарга -- «розжиг», тааһы ыраастыырга -- «стеклоочиститель», куоскаҕа – «котсан», атах таҥаhын куурдарга – «сушилка для обуви». Ити көрдөххө боростуой туалетнай кумааҕыны биитэр зубочистканы айан, төhөлөөх элбэх харчыны оҥорон байбыттара буолуой? Ити маллары хас биирдии киhи атыылаhар.

Быhатын эттэххэ, креативнай толкуй саҥаны айыыга тиэрдиэхтээх, ол түмүгэ предпринимательствоҕа кубулуйуохтаах.

Критическэй сыhыан. Буола турар быhыыга-майгыга, уопсастыбаннай-политическай дайыыларга киhи тус сыhыана. «Хас биирдии киhи бэйэтэ санныгар туспа бастаах» диэн этии баар. Ити аата “тастан киирэр информацияны, этиллибит санааны, ылыллыбыт быhаарыыны эт мэйиигинэн толкуйдаан, ырытан-ырыҥалаан баран ылын, туhан, тутус” диэн. Учуутал, төрөппүт, президент эппитэ барыта сөп диэн буолбатах. Ханнык баҕарар киhи сыыhыан эбэтэр табыан сөп. Эбэтэр иккис холобур. Сарсыарда ватсапка кэлбит, Инстаграмҥа тахсыбыт, Интернеккэ суруллубут сонун барыта сөптөөҕүнэн ааҕыллыбат. Туhаныаҥ, ыытыаҥ иннинэ толкуйдаа, сиhилии үөрэт, бэрэбиэркэлээ, онтон биирдэ репостаа.

Критическэйдик сыаналыыр таhымҥа тахсарбытыгар элбэҕи билэрбит, ааҕарбыт, үөрэтэрбит ирдэнэр. Ол эрээри «критиканство» «критикаттан» уратылаах. «Критиканство» диэн дириҥээбэккэ-толкуйдаабакка, үөhэттэн саба быраҕан саҥарыы ааттанар. Саҥарыахха эрэ диэн. Уопсайынан, мээнэ саҥарар, билбэт эйгэҕин кириитикэлиир сыаналаммат, биhирэммэт. Тыл уҥуоҕа суох, онон кыана туттунуохха наада. Оттон «критика» ордук профессиональнай эйгэҕэ олоҕурар уонна сайдар. Идэлээх уонна утумнаахтык дьарыктанар буоллахха, атын дьону, дьон үлэтин сыаналыаххын, сөбүн-сыыhатын быhаарыаххын сөп. Ону да биир идэлээхтэрин киэнин, чопчу ол хайысханы, тиэмэни билэр буоллаххына.

Критическэй сыhыан бэйэҕэ ирдэбилтэн саҕаланар. Бэйэҥ бэйэҕин кыаммакка, сайыннарбакка сылдьан, атын дьону сэмэлиириҥ, сыана быhарыҥ суолтата уонна соччото суох быhыы.

Кооперативность. «Кооператив» диэн түмсүү, кыаҕы холбооhун, биир толкуйга, өйгө-санааҕа киирии. Хамаандаҕа, кэлэктиипкэ таhаарыылаахтык үлэлиир, сатамньылаах сыhыан туhунан этиллэр. «Сүгэ кыайбатаҕын сүбэ кыайар» диэн саха өс хоhоонун суолтата манна толору арыллар.

Билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ хамаанданан салайыы халыыба олоҕурда. Эрэнсэн, тапсан үлэлээтэххэ, үлэ түмүгэ ордук көдьүүстээх буолар.

Маныаха хамаандаҕа үлэлиир дьон араас-араас кыамталаах, дьоҕурдаах, талааннаах буолаллара ирдэнэр. Бары бэйэлэрин эйгэлэрин чуо билэллэрэ, анаммыт миэстэлэрин өйдүүллэрэ ордук суолталанар. Сиппит-хоппут диэн ааттанар хамаанда салайааччыта эмиэ дэгиттэр буолуохтаах. Барыларын биир тыыҥҥа холбоон, кыахтарын дьүөрэтик туhанан үлэлэтиэхтээх. Уопсай үлэни оҥорорго ким да туора туран хаалбакка эбэтэр эппиэтинэhи барытын биир эрэ киhиэхэ соҥнообокко, кэлэктиип толору өйдөhөрө хааччыллыахтаах. Үлэни толорон, түмүккэ хайҕанар эбэтэр наҕараадаланар түгэн тосхойдоҕуна, салайааччы эрэ буолбакка, көдьүүстээхтик уонна бэриниилээхтик үлэлээбит хамаанда дьоно бары сыаналаныахтаахтар. Онтон үлэни толорор кэмҥэ хас биирдии киhи уопсай дьайыыга кыттыhан, үлэ түһүмэҕин аайы саҥаны билэрэ, сайдара эмиэ учуоттаныахтаах.

Бэйэ-бэйэни ситэрсэн, тыл аҥаарыттан өйдөhөн үлэлээhин -- кэрэхсэбиллээх олох үтүө көстүүтэ.

Стратегическай толкуй. Хас биирдии киhи толкуйдуур уонна үлэлиир хайысхатынан «тактик» уонна «стратег» диэн халыыптарга арахсар.

«Тактик» ордук тэрийээччи, оҥорооччу, толорооччу оруолугар сылдьар. Кини быhа дьайыыттан, тыыннаах үлэ процеhыттан дуоhуйууну ылар. Оттон «стратег» диэн уhуну-киэҥи толкуйдуур, киэҥ көрүүлээх, ырытар-сыныйар дьоҕурдаах киhи ааттанар. Кини үлэ уопсай хаамыытын, түһүмэхтэрин уонна олуктарыгар туттуллар ньымаларын быhаарар аналлаах. Бу киhиэхэ сылыктыыр, сэдиптиир үөрүйэхтэр, тулуур, дьулуур курдук хачыстыбалар олоҕурбут буолуохтаахтар. Онтон бу икки хайысханы дьүөрэлээн сайдыбыт дьон эмиэ баар буолаллар. Ол эрээри былааннаахтык, оттомноохтук уонна дьоhуннаахтык олорор туһуттан бу хайысханы, толкуй көрүҥүн бары да сайыннарарбыт наадалаах курдук.

Күннээҕи бытархайтан ордон, олохпутун былаанныырбыт, сайдар саҕахтары арыйарга дьулуурбут, саҥаттан саҥа олох кэрэлэрин сомсорбут туhалаах дьарыкка кубулуйуохтаах. Бу биhиги сарсыҥҥыга эрэлбитин, баҕабытын уhугуннарар дьикти аналлаахтар.

Геннадий ОХЛОПКОВ,

СӨ Ыччат уонна оҕо

уопсастыбаннай тэрилтэлэригэр тирэх буолар

ресурснай киин дириэктэрэ,

 РФ Суруналыыстарын

сойууhун чилиэнэ.