Бэлиитикэ

Олунньу 20 күнэ. Ил Дархан Чурапчы улууһун баһылыга Степан Саргыдаевы кытта көрүстэ. Айсен Николаев улуус дьаһалтата хаһаайыстыбалар сылгы аһылыгын атыылаһыыга ороскуоттарын аҥарын уйунар туһунан быһаарыы ылыммытын өйөөтө уонна атын улуустар бу көҕүлээһини батыһалларыгар үлэни ыытарга эттэ. Улууска гидротехническэй тутуулары өрөмүөннүүр былааннаахтар. 43 эбийиэк баарыттан 20-тэ үлэлиир туруктаах. Итиэннэ Саха сирин тустуутун оскуолатын төрүттээччи, улуу тренер Дмитрий Коркин төрөөбүтэ 95 сылыгар анаммыт тэрээһиннэргэ тохтоотулар.

Олунньу 20 күнэ. Айсен Николаев «Саха сирин тимир суоллара» хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Василий Шимохины кытта таһаҕаһы тиэйиини уонна пассажирдар ахсааннарын элбэтиигэ туһуламмыт инфраструктура бырайыактарын уонна дьаһалларын олоххо киллэриини ырыттылар. 2022 сылга таһаҕаһы тиэйии 2021 сылы кытта тэҥнээтэххэ 16%, оттон пассажирдары тиэйии – 60% улааппыт.  «Джалинда-Мохэ» бырайыак стратегическай суолталаах буолар. Манна бииргэ үлэлиир туһунан докумуоҥҥа Саха сирин уонна Амур уобалаһын былаастара Илиҥҥи экэнэмиичэскэй форумун кэмигэр илии баттаспыттара. Амур өрүһү туоратар массыына-тимир суол муостата Байкал-Амур Илиҥҥи полигонун уонна Транссибиир тимир суолун ноҕоруускатын чэпчэтиэҕэ. Ол түмүгэр Саха сириттэн 20 мөл. туонна кэриҥэ араас таһаҕас Кытайга тахсар кыахтаныаҕа.

Олунньу 21 күнэ. Ил Дархан дойду Уопсастыбаннай палаататын чилиэнэ, Арассыыйа Наукаларын академиятын чилиэн-кэрэспэндьиэнэ,  Н.А. Лопаткин аатынан урология уонна радиология научнай-чинчийэр институтун дириэктэрэ ОлегАполихины кытта көрсүһүүтүгэр доруобуйа харыстабылын уонна оҕо төрөөһүнүн өйүүр дьаһаллар тустарынан кэпсэттилэр. Олег Аполихин Саха сирэ Уһук Илиҥҥэ демография сайдыытынан инники күөҥҥэ сылдьарын уонна оҕо төрөөһүнүн өйүүр бэлиитикэтинэн атын эрэгийиэннэргэ холобур буоларын туһунан эттэ. Маны сэргэ көрсүһүүгэ «Доруобай өрүттэр – уопсай дьыала» диэн бырайыагы олоххо киллэрии, Саха сирин бастыҥ уопутун тарҕатыы туһунан кэпсэттилэр.

Олунньу 21 күнэ. Ил Дархан Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Федеральнай Мунньахха Туһаайыытын этиитигэр кытынна. Тэрээһин кэнниттэн Айсен Николаев дойду аҕа баһылыга эрэгийиэннэр социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы бары хайысхаларыгар дьоһун оруолу ылыахтара диэн этиитигэр болҕомтону тарта. Саха сирэ Арассыыйа тэтимнээхтик сайдар, бырамыысыланнаска 10% үүнүүлээх эрэгийиэнэ буоларынан, сааҥсыйалартан уонна арҕаа судаарыстыбалар дойдубутун аһаҕастык утаралларыттан иҥнибэккэ, экэниэмикэ бөдөҥ тыылынан буолуоҕа. Сүрүн соруктарынан үлэ оҥорумтуотун үрдэтии, саҥа хайысхалары сайыннарыы буолаллар.

Айсен Николаев дойду Бэрэсидьиэнэ Туһаайыыга анал байыаннай дьайыы бэтэрээннэригэр уонна олохтон туораабыт буойуттар дьиэ кэргэттэригэр аадырыстаах көмөнү оҥорууга анал судаарыстыбаннай фонда тэрийэр туһунан этиитин бэлиэтээтэ. Дойду баһылыга хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ социальнай үлэһит сыһыарылларыгар уонна эрэгийиэннэргэ барыларыгар фонда салааларын тэрийэргэ сорудахтаата.

Олунньу 22 күнэ. Ил Дархан Херсон уобалаһын губернатора Владимир Сальдоны уонна сенатор Константин Басюгу кытта көрүстэ. Салайааччылар эрэгийиэннэр экэниэмикэ, социальнай, култуура эйгэлэригэр бииргэ үлэлэһиилэрин, Саха сирэ Херсон уобалаһын экэниэмикэтин чөлүгэр түһэриигэ кыттыытын туһунан  кэпсэттилэр. Херсоҥҥа оҥоһуллубут бородууксуйаны дойду үрдүнэн батардахха, уобалас тэрилтэлэригэр төһүү күүс буолуоҕа. Кэпсэтиигэ ураты болҕомто Саха сириттэн сулууспалыыр буойуттары өйөөһүн боппруостарыгар уурулунна.

Олунньу 22 күнэ. Айсен Николаев дойду тустууга федерациятын бэрэсидьиэнэ Михаил Мамиашвилины кытта өрөспүүбүлүкэҕэ успуорт бу көрүҥүн сайыннарыы саҥа бырагырааматын ырыттылар. Успуорт саалалара наадалаах тэрилинэн, дьарыктанар оҕолор спортивнай форманан хааччыллыахтара. Көрсүһүүгэ улуу тренер Дмитрий Коркин уонна олимпийскай чемпион Роман Дмитриев кэриэстэригэр Саха сиригэр ыытыллар көҥүл тустууга норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэһиилэр тэрээһиннэрин тустарынан кэпсэттилэр. Кулун тутарга буолуохтаах Роман Дмитриев кэриэһигэр турнирга 12 дойду бэрэстэбиитэллэрэ сайаапка ыыппыттар.

Олунньу 23 күнэ. Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Норуот бүттүүнүн бырааһынньыгын Арассыыйа судаарыстыбатын дьылҕата быһаарыллар история тыҥааһыннаах кэрдиис кэмигэр бэлиэтиибит диэн эттэ. Ийэ дойдуну көмүскээбит аҕа көлүөнэ дьоммут курдук бүгүн ыччат дьоммут Ийэ дойдубут көҥүлүн уонна тутулуга суох буолуутун туруулаһар. Өстөөҕү кытта кыргыһыыга биһиги биир дойдулаахтарбыт буойун уонна гражданин быһыытынан үрдүк бэлэмнэрин көрдөрөллөрүн бэлиэтээтэ. Саха сирин олохтоохторо буойуттары, кинилэр дьиэ кэргэттэрин, босхоломмут сирдэр олохтоохторун туох кыалларынан өйүүллэр. Биһиги барыбыт олохпут, инникибит туһугар олохторун толук уурбут хорсун буойуттарбыт сырдык кэриэстэригэр сүгүрүйэбит диэтэ.

Олунньу 23 күнэ. Айсен Николаев  «Судургу тылынан» диэн аудио-биэриитин саҥа таһаарыыта таҕыста. Олунньу бэлиэ түгэннэригэр: Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүгэр, Cталинград кыргыһыытын 80 сылыгар, эдэр антифашистар уонна буойун-интернационалистар кэриэстэбил күннэригэр ананна. Ил Дархан дьоруойдар туһунан кэпсээтэ.

Олунньу 23 күнэ. Ил Дархан  Аҕа дойдуну көмүскүү сылдьар байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар судаарыстыбаннай наҕараадалары туттарда. Судургута суох тургутуу кэмигэр эһиги кырдьык иһин Аҕа дойду көмүскэлигэр куттал суох буолуутун хааччыйаҕыт диэн  эттэ.  Хорсун быһыыларын иһин  «Эр санаа» уордьанынан  Леонтий Докторов,  Айан Долгунов, Кирилл Шерстянников наҕараадаланнылар. Биһиги кэккэбитигэр суох  Жаргал Занданов, Александр Зубко уонна  Евгений  Китчегясов  уордьаннара дьонноругар туттарылынна.

«Аҕа дойду иннигэр үтүөлэрин иһин» II истиэпэннээх  уордьан мэтээлинэн Лев Слепцов уонна  Георгий Федоров «Хорсунун иһин»  мэтээлинэн  Константин Анисимов,  Илья  Делиграсов уонна  Суоһун Уохтаан Туолун-Уола наҕараадаланнылар.

Олунньу 23 күнэ. Айсен Николаев Дьокуускайга «Ильмень үрдүнэн туруйалар» мемориал-сквергэ Саха сирин хорсун буойуттарын сырдык ааттарын кэриэстээн,  тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн ууруу сиэригэр-туомугар кытынна. 80 сыл анараа өттүгэр, 1943 сыл олунньу 23 күнүгэр, 19-с  хайыһар биригээдэтин саллааттара  Ильмень күөлгэ кыргыһыыга олохторун толук уурбуттара. Икки тыһыынча кэриҥэ буойунтан 600-тэн тахсата Саха сириттэн этэ.  Ил Дархан билигин эмиэ  Саха сирин олохтоохторо Аҕа дойду көмүскэлигэр инники олохпутун туруулаһаллар, биһиги эмиэ кыайыылаах буолуохпут диэн эттэ.

Олунньу 23 күнэ. Дойду «Кыайыы» тэрийэр кэмитиэтин быһаарыытынан, Владимир Путин 2022 сыл сэтинньи 15 күнүнээҕи ыйааҕынан, Дьокуускайга «Килбиэннээх үлэ куората» аат иҥэриллибитэ. Бу түгэни бэлиэтиир тэрээһиҥҥэ Айсен Николаев куорат олохтоохторун бочуоттаах аат иҥэриллибитинэн уонна  онно аналлаах стела бырайыага оҥоһуллубутунан эҕэрдэлээтэ. Киин куоракка  үрдүк ааты иҥэрии өрөспүүбүлүкэ 100 сыллаах  үбүлүөйдээх сылын биир ураты суолталаах түмүктээһининэн, бүтүн Саха сирин олохтоохторо Аҕа дойду сэриитигэр Улуу Кыайыыга киллэрбит сүҥкэн кылааттарын үрдүктүк сыаналааһын буоларын бэлиэтээтэ. Ил Дархан сорудаҕынан оҥоһуллар «Килбиэннээх үлэ куората» стела Кыайыы пааркатыгар туруоруллуоҕа.

Олунньу 24 күнэ. Айсен Николаев  Бүлүү улууһугар үлэлээтэ. Муниципальнай тэриллии социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар сүбэ мунньаҕы ыытта. Ил Дархан Бүлүү улууһугар кэнники сылларга сайдыы тэтимнээхтик барарын, нэһилиэнньэ ахсаана  эбиллибитин бэлиэтээтэ.  Итиэннэ улуус салалтатыгар, олохтоохторго байыаннай сулууспалаахтары уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин өйүүргэ үлэ тэрээһиннээхтик ыытылларыгар махтанна.

Аҕа баһылык доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөҕүн саҥатытыыга  улахан үлэ ыытыллыбытын бэлиэтээтэ уонна бырабыыталыстыбаҕа доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрин каадырдарынан хааччыйыыны, нэһилиэнньэҕэ искэн уонна харах ыарыылаахтарга көмөнү оҥорууну кэҥэтиини хонтуруолга туталларыгар соруйда.

Ил Дархан күөх төлөнү киллэриигэ, бөһүөлэктэр икки ардыларыгар гаас ситимин тутууга кыттыгас үбүлээһини улуус бастакынан саҕалаабыт буолан, бу өрөспүүбүлүкэҕэ  атыттарга үтүө холобур буоларын ыйда. Итинник үлэ ыытыллар буолан, сыл бүтүөр диэри бөһүөлэктэр икки ардыларыгар «Хампа-Эбэ» гаас ситимэ тардыллан бүтүөхтээҕин уонна бөһүөлэк иһинээҕи ситимҥэ үлэ саҕаланыахтааҕын иһитиннэрдэ.

Уоту-күөһү сайыннарыы боппуруоһа Сунтаар-Ньурба уот ситимин линиятын тутууну кытары ситимнээх. Манна болдьох барыта тутуһуллуохтаах. «Бүлүү улууһугар уотунан-күөһүнэн хааччыстыбатын үрдэтиигэ 24 МгВт күүстээх газопоршневай уот ыстаансыйатын тутуу быһаарыаҕа. Бу наадалаах эбийиэк чугастааҕы сылларга баар буоларыгар эрэнэбин», — диэтэ кини.

Бу күн Бүлүү куоратыгар 990 миэстэлээх оскуоланы тутуу бырайыагын дьүүллэстилэр. 2024 уонна 2025 сылларга улууска уонна өрөспүүбүлүкэҕэ суолталаах үбүлүөйдээх дааталар бэлиэтэнэллэр. Улуус баһылыга Сергей Винокуров уһулуччулаах судаарыстыбаннай диэйэтэл Гавриил Чиряев төрөөбүтэ 100, автономияны төрүттэспит уһулуччулаах судаарыстыбаннай диэйэтэл Степан Максимович Аржаков төрөөбүтэ 125 уонна Бүлүү куорат 390 сылларынан өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрийэр кэмитиэти үлэлэтэр этиитин Айсен Николаев өйөөтө уонна өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар сүҥкэн кылааты киллэрбит ытык дьоммут бэлиэ  сылларыгар бэлэмнэниини билиҥҥиттэн саҕалыыры ыйда.

Сүбэ мунньахха Ил Дархан нэһилиэктэргэ уонна оройуоҥҥа национальнай бырайыактарынан тэрээһиннэр туолууларын кытаанах хонтуруолга ылар наадатын бэлиэтээтэ. Маны сэргэ улахан болҕомто гражданнары хаарбах туруктаах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматыгар уурулунна.

Олунньу 24 күнэ. Бүлүүгэ Ил Дархан анал байыаннай дьайыыга кытта сылдьар байыас дьиэ кэргэнин кытта көрүстэ. Ыал ийэтэ уһуйааҥҥа үлэлиир, үс оҕолоохтор. Эрэгийиэҥҥэ көрүллэр көмө миэрэтин барытын ылаллар, холобур, икки уол «Бэс чагда» оҕо киинигэр Саҥа дьылга аналлаах симиэнэҕэ сынньаммыттар. Улуус дьаһалтата өйөбүл оҥорор. Аҕаларын кытары сибээһи өрүү туталлар.

 Олунньу 25 күнэ. Айсен Николаев Бүлүүгэ улуус модельнай киин библиотекатын иһинэн аһыллыбыт ыччат библиотекатыгар сырытта. Бу креативнай былаһааккаҕа ыччат сарсыарда да, киэһэ да хото сылдьар эбит. Ил Дархан дьарыктанарга уонна сэһэргэһэргэ аналлаах хостор дизайннарын, оҥоһууларын биһирээтэ. Улуустааҕы библиотека ситимэ ааспыт сыл бүтүүтэ өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска кыайан, 1,3 мөл. солк. ылбыта. Бу үбүнэн саҥа тэрили атыылаһыахтара, медиа-киин арыйыахтара.

Айсен Николаев Бүлүүгэ балыыһа комплексын бастакы уочаратын арыйыы тэрээһинигэр кыттыыны ылла. Улуус олохтоохторо 90-с сыллартан саҥа балыыһаны туруорсубуттара. 2014 сылга маҥнайгы сыбаайалар түһэриллибиттэрэ уонна тутуу саҕаланан баран тохтообута. 2018 сылга Ил Дархан Бүлүүгэ улуус баһылыга Сергей Винокуровтыын балыыһаны салгыы тутар варианнары дьүүллэспитэ. «Доруобуйа харыстабыла» национальнай бырайыак доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөҕүн саҥардыы бырагырааматын чэрчитинэн тутулунна. Комплекс бастакы уочаратыгар уопсай блоктаах уонна хирургия отделениелаах. Манна  эндопротезирование эпэрээссийэтэ оҥоһуллар кыахтанна. Быйыл балыыһа иккис уочаратын тутуу саҕаланыаҕа. 2025 сылга комплекс барыта үлэҕэ киириэхтээх. Айсен Николаев киин балыыһа кэлэктиибигэр суһал көмө массыынатын сэртипикээтин туттарда.

Олунньу 26 күнэ. Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун өрөспүүбүлүкэҕэ Доруобуйа национальнай күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Эрэгийиэҥҥэ 2021-2030 сыллар Доруобуйа уон сылынан биллэриллибиттэрэ. Ый анараа өттүгэр Арктика улуустарыгар анал медиссиинэ көмөтүн оҥорууга саҥа пилотнай бырайыак үлэтин саҕалаата. Саҥа балыыһалар Уус Маайаҕа, Чурапчыга, Хонууга, поликлиника Ытык Күөлгэ тутуллаллар. Федеральнай бүддьүөттэн доруобуйа харыстабылын салаатын үбүлээһин кээмэйэ үрдүүрэ ситиһилиннэ.

Доруобуйа национальнай күнүгэр анаан Айсен Николаев «Судургу тылынан» диэн саҥа видео-биэриитэ таҕыста. Саха дьоно чөл доруобуйалаах буолалларын хааччыйыы уонна чөл олоҕу пропагандалааһын — өрөспүүбүлүкэ бэлиитикэтин биир сүрүн хайысхатынан буолар диэн бэлиэтээтэ. Доруобуйа харыстабылын эбийиэктэрин тутуу, аныгы оборудованиенан хааччыйыы күүскэ ыытыллар. Ол эрээри Саха сирин хас биирдии олохтооҕо бэйэтин доруобуйатын туһугар эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыахтаах диэн эттэ.

Күндү Саха сирин олохтоохторо, кыһын саастыын алтыһар кэмнэрэ тосхойон, халлааммыт күн итиитэ биллэр буолан эрэринэн сылыйдар да, өрүсүһэн өлгөмнүк хаардаан, тибиилэнэн-силлиэрэн, тулатын ытыйан ылар кэмигэр бэйэни харыстанан, кэлиигэ-барыыга сэрэхтээх буолуоххайыҥ.