Бэлиитикэ

Ону 2011 сыллааҕы Госдума быыбарыттан саҕалыым.

Быыбар саҕаланыыта

2011 сыллаахха ахсынньыга госдума быыбара буолар буолла. "Бу быыбарга өйүү сатыыр кандидатым да, баартыйам да суохтар, хайа аайы сынньанар инибин",- диэн күлүкпэр имнэнэ сылдьыбытым баара быыбарбыт хайдах эрэ муокас майгыланна: быыбар оонньуута "в одни ворота" курдук буолан киирэн барда. Биир ньыгыл Арассыыйа кандидаттара Песковская уонна Балакшин буоллулар, "сиэрдээхтэртэн", биллэн турар, Тумууһап турда. Тоҕо эрэ "ньыгыллар" агитациялара урукку курдук куоратынан - тыанан тыастаах - уустаах буолбакка, киһи дьиктиргиэн курдук мөлтөх, оттон "сиэрдээхтэр" өрө  ньиргийэн олороллор. Аны “сиэрдээхтэр”, үөскээбит балаһыанньаны таба туһанан, "госдумаҕа саатар биир саха сирэйэ мэлтэйдин!" диэн киһи өйүгэр хатанан хаалар бэртээхэй слоганы айбыттарын тыалар хабан ыллылар. Хайа да улуус киһитин кэпсэт, бары "Госдумаҕа саатар биир саханы мэлтэтиэ этибит",- диир буолан хаалбыттара.

    Мин хаһан да "Биир ньыгыл Россия" баартыйаны арбаабатаҕым,  ол гынан баран,  Саха сирин “ньыгылларын”  бырыһыана улаханнык түстэҕинэ былырыын, ол аата 2010 сыллаахха, президенинэн анаммыт Егор Борисовы устан кээһэллэригэр төрүөт үөскүүр. Саха Общественнай Кииннэр (СОК) мустан сүбэлэһэбит, мин бэйэм дьиксиниибин үллэстибиппэр Валерий Луковцев этэр:

    - Кырдьык, муокас баҕайы, урукку эбитэ буоллар “эдиинэйдэр” Сэргэлээххэ агитация бөҕө буолуо этилэр, ону отойун да уу-чуумпулар дииллэр. Ол оннугар студеннары Тумууһапка үүрэн аҕалан  көрүһүннэрбиттэр үһү.

    Хайа да өттүттэн ырытан көрдөххө кырдьык киһи дэбигис өйдөөбөт балаһыанньата үөскээбит этэ.

    Архангельскайтан муокас сонун

Аны туран "түмэннэр" (бу саха университетын студеннарын түмсүүлэрин аата) миэхэ интернеттэн бэрт дьиибэ сонуну булан аҕаллылар. Архангельскай уобалас “эдиинэйдэрин” штаба госдума быыбарыгар нэһилиэнньэни  "Биир ньыгыл Россия" партияны утары куоластыырга ыҥырбыт. Дьэ дьикти буолбат дуо?

  Архангельскай балаһыанньата ити кэмҥэ маннык этэ. Урукку Дьокуускай мэра Михальчук Архангельскайга губернаторынан ананан баран Дьокуускайдааҕы хамаандатын дьонун көһөрөн илдьэ барбыта. Саҥа губернатор салайар хамаандатын итинник тэриммитин архангельскайдар сөбүлээбэтэхтэрэ уонна "якутза" диэн киһи өһүргэнэр аатын иҥэрбиттэрэ.

  Архангельскай “эдиинэйдэрин” штабын ыҥырыыта маннык ис хоһоонноох этэ: "Михальчугу араас ньыманан барытынан уһуллара сатаатыбыт да туһалаабата. Онон биһиэхэ соҕотох ньыма хаалла. Бу буолаары турар госдума быыбарыгар “эдиинэйдэри” Архангельскай уобалаһыгар проваллатыахха, оччоҕо эрэ Кириэмил Михальчугу туоратыа."

    Маны ааҕан баран мин дьэ "бабат" дии түстүм. "Госдума быыбара Саха сиригэр бэрт муокастык бара турарын кистэлэҥэ манна сытара буолаарай?", - диэн санаа киирбитэ.

 РЕГИОН БАҺЫЛЫГА АНАНАР ЭТЭ

 Буолан ааспыт быһыы -  майгы түргэнник умнуллар. Онон сорох түгэннэри санатар тоҕоостоох. Биллэрин курдук, 2004 сыллаахха былаас бэртикээлин тутуута саҕаламмыта. Ол биир сүрүн тулааһына регион салайааччыларын сирэй (прямой) быыбарын үөһэттэн анааһынынан солбуйуу этэ. 2011 сыллаахха бэртикээл муҥутаан турар кэмэ этэ. Ол быһыытынан 2010 сыллаахха Егор Борисов Саха Республикатын президенинэн анаммыта, Михальчук эмискэ Архангельскайга көтөн тиийэн губернатор буолан хаалбыта. Эмиэ ол быһыытынан атын да регионнарга губернатордар күнүнэн уһуллар, күнүнэн ананар түгэннэрэ бааллара.

    Кистэл буолбатах, национальнай региону титульнай нация киһитэ салайар - салайбат боппуруоһа былыр да, аны да сытыытык турар политическай боппуруос. Өскөтүн сэбиэскэй былаас 1928-1943 сыллартан ураты сылларга Саха АССР-ы саха киһитэ салайарыгар көҥүл биэрэн олорбут буоллаҕына, 2000 сылга Россия былааһыгар кэлбит бөлөх бу боппуруоска чыҥха атын сыһыаннааҕа тута көстүбүтэ. Билигин умнуллубутун аанньа, 2001-2002 сыллааҕы бүтүн норуоту аймаабыт, Россия үрдүнэн айдааны тардыбыт быыбар кэнниттэн саха киһитэ иккистээн былааска эргиллэрэ саарбах буолла диэн санаа олохсуйбута. Ону тоҕо көтөн Егор Борисов 2010 сыллаахха Саха Республикатын президенинэн ананыыта улахан политическай кыайыы этэ. Биир үтүөкэн сайыҥҥы күн "Егор Борисов президент буолбут үһү!" диэн үөрүүлээх сонун кэлиитин күн бэҕэһээҥҥи курдук өйдүүбүн.

   Ити үөрүүлээх күнтэн сыл эрэ курдук кэм ааһаатын кытта барыта түөрэх - бачах барар куттала үөскээбитэ

    Суоттаан көрдөххө, ити кэмҥэ “эдиинэйдэр” нэһиилэ биэс уонча бырыһыаннаахтара, “сиэрдээхтэр” сүүрбэ бырыһыан иһинэн - таһынан сылдьаллара. Өскөтүн салгыы маннык бардаҕына “сиэрдээхтэр” отут бырыһыаҥҥа холкутук тахсаллара, оччоҕо “ньыгыллар” түөрт уон бырыһыаҥҥа тиэрдибэт куттаналлара. Оччоҕо Кириэмил Егор Борисовы устарыгар төрүөт үөскүүрэ.

    Борисовы устар түгэннэригэр "президеҥҥэ мин анньыһыам" диэн Ф.С.Тумусов суоттаммыт буолуон сөп. Ол эрэн икки олохтоох киһини  харсыһыннаран баран букатын туора киһини аҕалан президенинэн олордуохтарын сөптөөҕө быдан үрдүк этэ.  Дьиҥэр, 2001 сыллаахха Саха сирин быыбара ол суолунан барбыта. Кириэмил чөмчөкөлөрө ити саахыматы боростуойдук оонньоппуттара -  саха элитатын бэрт кэбэҕэстик утарыта туруоран баран кинилэр ирдэбиллэригэр сөп түбэһэр национальностаах киһини ойутан таһаарбыттара. Ол киһилэрэ кинилэр санааларын хоту үлэлээбитэ дуу, кинилэри астыннарбатаҕа дуу - ол туспа боппуруос.

Дмитрий Медведев биир үтүө дьыалата  умнуллубат

2011 сыллаахха буолан ааспыт Госдума быыбара саҥа Россияҕа эпохальнай суолталаах этэ. Биллэрин курдук быыбар ахсынньы 4 күнүгэр буолан ааспыта, оттон ахсынньы 24 күнүгэр дьон Болотнай болуоссакка миитиҥҥэ тахсыбыта. Миитин сыала: Путины астаапкаҕа ыытыы, буолан ааспыт быыбар түмүгүн көтүрүү, регионнар баһылыктарын талыы, политическай хаайыылаахтарын босхолооһун уо.д.а.

    Миитин туһунан биллэрии киэҥник тарҕаммыта. Бэл маннык сурах эмиэ баара: өскөтүн Болотнайга сүүс тыһыынча киһи таҕыстаҕына Медведев, оччотооҕу президент, регион баһылыгын нэһилиэнньэ быһа таларын туһунан сокуон ылыныаҕа диэн. Ахсынньы 22 күнүгэр, ол аата миитин буолуо икки хонук иннинэ, Медведев Федеральнай мунньахха туһаайыытыгар ити сураҕы бигэргэтэр этиини оҥорбута: «регион баһылыктарын талар буолуохпут». Дьиктитэ диэн, билигин интернеккэ ахсынньы ый 16 күнүгэр үүт-үкчү итинник сайабылыанньаны правительство председателэ В. Путин эмиэ оҥорбута диэн сылдьар даҕаны, биир бэйэм лаппа сүүрүҥүйдэтэбин.

    Миитин болдьоммут күнүгэр буолбута, экспертэр кэтээн көрүүлэринэн Москва уулуссаларыгар 100-200 тыһыынча киһи тахсыбыта. Үүммүт 2012 сыл тохсунньу 16 күнүгэр Россия президенин кириэһилэтигэр тиһэх күннэрин олорор Дмитрий Медведев, ахсынньыга биэрбит тылын толорон, субъект муҥутуур үрдүк дуоһунастаах салайааччытын нэһилиэнньэ талар сокуонун барылын Госдумаҕа киллэрбитэ.

    Төһө да Госдума Д. Медведев сокуонун ылыммытын иһин, олоххо киириитэ бэс ыйын 1 күнэ этэ. Биир бэйэм бэс ыйын 1 күнэ үүммүтүгэр биирдэ «Путин Егор Афанасьевиһы санаата да устар кыаҕа суох буолла» диэн, дьэ, “һуу” гыммытым.

    Норуот уонна пресса Д. Медведевы үөҕэн «ыкка быраҕар». Кэлиҥҥи сылларга кини мөссүөнэ өссө күүскэ өлбөөдүйдэ.  Ол гынан баран, былаас бэртикээлин күүһүрдэ сатаан солуута суох гаайканы ыга тарда олордохторуна, эрдэһинэ быһа баран, Россия үөдэн түгэҕэр курулуу туруоҕун Д. Медведев 2012 сыллаахха регион баһылыгын быһа талыыны киллэрбитэ өрүһүйэр суолталаммыта буолуо дии саныыбын. Ити сокуон олоххо киириитэ чуолаан республикалар судаарыстыбаннай статустарын көмүскэнэллэригэр улахан тирэх буолла. Онон, төһө да Д. Медведевы «на чем свет стоит» үөхпүппүт иһин, биир улахан суолталаах үтүө дьыалатын умнуо суохтаахпыт дии саныыбын.

Иван Шамаев, уопсастыбанньык.